Amir qilich: “Biz sen'etimiz arqiliq Uyghur qirghinchiliqini anglitimiz”

1949-Yili kommunist xitaylar Uyghur diyarini bésiwalghandin kéyin, köpligen Uyghurlar chet elge qéchishqa mejbur bolup, ular zor bir qismi türkiyege kélip yerleshken. Uyghurlarning türkiyege köchüshi 2001-yilidin kéyin téximu tézleshken. Türkiyege kelgen Uyghurlar ichidiki siyasiy aktiplar teshkilat qurush, namayish qilish, körgezme échish, doklat bérish we doklat teyyarlashqa oxshash her xil usullar arqiliq, Uyghurlarning ehwalini anglitishqa tirishqan. Ularning ichidiki beziliri sen'et arqiliq Uyghurlarning éghir weziyitini anglitishqa tiriship kelgen. Hazir istanbulda yashawatqan er-ayal sen'etchi amir qilich bilen xeyrunnisa qilich del shulardindur. Ularning türkiyede tarqatqan “Shanliq türkiye” namliq muzika léntisi türkiyede zor alqishqa érishmekte.

Ular 2019-yili türkiyege kelgendin kéyinki qisqa waqit ichide 10 etrapida naxsha ijat qilghan. Ular mexsus ziyaritimizni qobul qilip, bundin kéyin türkiyede her xil tillarda naxsha éytish arqiliq, Uyghur qirghinchiliqini anglitidighanliqini éytti.

Xeyrunnisa qilich xanim aldi bilen “Shanliq türkiye” namliq naxsha toghrisida melumat bérip, mundaq dédi: “Türkiye muhajirettiki Uyghurlar eng köp olturaqlashqan dölet. Uyghurlar türkiyede erkin yashawatidu. Yéqinda türkiye Uyghurlargha puqraliq bérish qarari chiqirip, köp sandiki Uyghurni xatirjem qildi. Shunga biz hem türkiyege rehmet éytish hem Uyghurlarni tonushturush meqsiti bilen bu naxshini ahanggha sélip oquduq.”

Xeyrunnisa qilich xanim, mezkur naxsha tékistining eng muhim yérining axirqi bir kuplét ikenlikini, uningda Uyghurlarning shanliq medeniyetke ige küchlük millet ikenlikini türklerge eslitip ötkenlikini tekitlep ötti: “Naxsha tékistide türklerning méhmandost ikenliki, zulumgha uchrawatqan milletlerge ige chiqiwatqanliqi, Uyghurlarghimu ige chiqqanliqi, shundaqla türkiyening tereqqiyati bayan qilindi. Naxshining eng muhim qismi eng axirqi ‛salam sanga türkiye‚ dégen kuplétida. Bu kuplétta sherqiy türkistanliqlar namidin türkiyege salam éytqandin kéyin, naxshigha Uyghurlarning namini kirgüzüsh arqiliq Uyghurlarni qaytidin bir eslitip öttuq. Bu naxshida Uyghurlarning shanliq medeniyetke ige bir millet ikenlikini türklerge hés qildurushni meqset qilduq. Shunga biz bu naxshini milliy kiyimimizni kiyip, milliy chalghulirimiz bilen ijra qilduq.”

Uyghurlarning muhajirettiki sabiq rehberliridin muhemmed emin bughra bilen eysa yüsüp aliptékin 1952-yili türkiyege yerleshkendin kéyin, “Türkistan awazi” namliq zhurnal chiqirish arqiliq, sherqiy türkistan mesilisini anglatqan. 1960-Yiligha kelgende istanbulda sherqiy türkistan köchmenler jem'iyitini qurghan. Ular, metbu'at bayanati élan qilish, xitay elchixanisi aldida namayish qilish, doklat bérish yighinliri ötküzüsh arqiliq Uyghurlarning weziyitini anglitip kelgen. 2001-Yilidin kéyin Uyghurlarning köpiyishige egiship, Uyghur dewasini anglitishning usullirimu köpeygen.

“Ana makan”, “Shanliq türkiye” qatarliq köpligen naxshilarni ijat qilghan sha'ir amir qilich ependi, türkiyege kelgendin buyan 10 dek naxsha ijat qilghan we éytqan. U, mundaq dédi: “Wetendiki waqtimdimu muzika ijat qilish, shé'ir yézish bilen shughullan'ghan idim. 2019-Yilidin kéyin türkiyede qandaq qilsam sen'itim arqiliq xelqimge meniwi ozuq béghishliyalaymen, qandaq qilsam muzikam arqiliq bu zulumni oxshimighan shekilde xelqqe anglitalaymen, dep köp oylandim. Axiri muzika bilen bashlap baqayli dep, tunji bolup abduréhim héyt ustazning ‛aldida‚ dégen naxshisini hazirqi zaman muzika uslubigha sélip özgertip ishligen boldum. Ikkinchisi, wetendiki zulumni anglatqan ‛ana makan‚ dégen naxshining tékistni yézip we ahanggha sélip, xelqqe sundum. Üchinchi bolup tonulghan sha'irimiz abduxaliq Uyghurning ‛oyghan‚ dégen shé'irigha ahang ijat qilip, marsh sheklide éytip tarqattuq. Uningdin kéyin, 2021-yili 1-aygha ülgürtüp, abdulqadir jalaliddin ustazning ‛yanarim yoq‚ namliq shé'irining muzikisini ijat qilip, anglighuchilar huzurigha sunduq. Bizning bu naxshilirimiz anglighuchilarning yuqiri bahasigha érishti. Naxshini anglighanlardin bizge nahayiti yaxshi inkaslar keldi. Bular bizge zor ilham béghishlidi.”

Xeyrunnisa qilich xanim hazir istanbulda bir mektepte oqutquchiliq qilidiken, amir qilich bolsa tijaret bilen shughullinidiken. Bu bir jüp er-ayal ishtin sirtqi waqitliridin paydilinip, tonulghan Uyghur sha'irlirining shé'irlirigha ahang ijat qilghandin sirt yene Uyghurlarning hazirqi éghir weziyiti bayan qilin'ghan shé'irlarni yézip hem ahanggha sélip, Uyghur milliy chalghuliri bilen ijra qilip tarqatmaqtiken. Xeyrunnisa qilich xanim, bundin kéyin Uyghur, türk, ereb we in'giliz tillirida naxsha éytip, Uyghurlarni we Uyghurlarning hazirqi éghir weziyitini, bolupmu Uyghur qirghinchiliqini anglitishqa tirishidighanliqini bildürdi.

Abdullah köse ependi türkiyediki Uyghurlar arisidin yétiship chiqqan muzika sahesidiki mutexessistur. Uning ata-anisi 1961-yili yerkendin ayrilip, afghanistan arqiliq türkiyege kélip olturaqlashqan iken. U türkiyede tughulghan bolup, istanbuldiki marmara uniwérsitétining muzika fakultétini püttürgen. Andin istanbul téxnik uniwérsitétining muzika fakultétida magistirliq unwani alghan. Hazir u “Qam” namliq ün-sin shirkiti we muzika kursining sahibidur. U, ziyaritimizni qobul qilip, muzika arqiliq sherqiy türkistan dewasini we Uyghur millitini tonutushning ehmiyitining intayin zor ikenlikini, amir qilich er-ayal éytqan “Shanliq türkiye” namliq naxsha pilastinkisining nahayiti zor alqishqa érishkenlikini bildürdi.