Parlamént ezasi bilal biliji: “Rabiye qadir xanim we dolqun eysa qatarliqlarning türkiyege kirish cheklimisi emeldin qaldurulsun”

Türkiye parlaméntigha yéngi saylinip kirgen bilal biliji ependi yighinda sözlimekte. 2023-Yili iyul, enqere.

Uzun yil amérika qoshma shtatlirida oqughan we xizmet qilghan amérikadiki waqtidimu Uyghur mesilisige köngül bölgen, türkiye parlaméntigha yéngi saylinip kirgen bilal biliji ependi rabiye qadir xanim we dolqun eysa qatarliqlarning türkiyege kirish cheklimisining emeldin qaldurulushi kéreklikini otturigha qoydi.

Qurulghan kündin tartip Uyghur mesilisini izchil halda küntertipke élip kéliwatqan “Iyi” partiyesidin parlamént ezasi bolup saylan'ghan bilal biliji ependi, 7-ayning 6-küni türkiye parlaménti omumiy yighinida söz élip, dunya Uyghur qurultiyining hazirqi re'isi dolqun eysa, sabiq re'isi rabiye qadir xanim qatarliqlarning türkiyege kirish cheklimisining derhal bikar qilinishini telep qildi.

U, türkiye hökümitining türklerning qérindishi bolghan Uyghurlargha, jümlidin rabiye qadir xanim, dolqun eysa qatarliqlargha bundaq cheklime qoyushining qanun'gha xilap ikenlikini tekitlep mundaq dédi: “Xitayning Uyghur türklirige qarita élip bériwatqan irqiy qirghinchiliqini dunyagha anglitishqa tirishiwatqan Uyghur lidérliridin dunya Uyghur qurultiyi re'isi dolqun eysa, dunya Uyghur qurultiyining sabiq re'isi rabiye qadir, bayanatchisi dilshat réshit, d u q rehberliridin mehmet toxti qatarliqlar peqetla xitayning telipi boyiche ikkinchi wetini bolghan türkiyege kirelmeywatidu. Buni qedirlik türk milliti bilen ortaqlashmaqchimen. Shundaqla türkiye hökümitining qérindashlirimizgha qarita yürgüzüwatqan bu qanun'gha xilap bolghan cheklimisini baldurraq bikar qilinishini telep qilimiz”.

Bilal biliji ziyaritimizni qobul qilip, özining bundin kéyin türkiye parlaméntida Uyghurlarning awazi bolidighanliqini bayan qilip mundaq dédi: “Biz iyi partiyesi bolush süpitimiz bilen sherqiy türkistanliq qérindashlirimizgha ige chiqishni milliy dewayimiz dep bilimiz. Shunga Uyghur qérindashlirimizgha qarita élip bériliwatqan barliq qanunsizliqlargha qarshi turimiz. Uni her da'im otturigha qoyimiz. Uyghur qérindashlirimizning heq we hoquqini xelq'ara we dölet ichide qoghdaymiz. Men 5-iyul küni türkiye parlaméntida ürümchi qetli'amining 14 yilliqi munasiwiti bilen söz qilip, mezkur weqeni parlamént ezalirining semige sélip qoydum. Bügün yene söz élip dunya Uyghur qurultiyi rehberlirining türkiyege kirish cheklimisining bikar qilinishini telep qildim. Men wezipemni ada qiliwatimen. Bundin kéyinmu türkiye parlaméntida Uyghurlarning awazi bolushni dawamlashturimen”.

RFA/Erkin Tarim

Bu, prézidént erdoghan 2009-yilidiki ürümchi weqesini “Milliy qirghinchiliq” dep atap xitay hökümitini qattiq eyiblesh bilen bir waqitta rabiye qadir xanimni türkiyege dewet qilip ekélidighanliqini éytqandin kéyin, türkiye-xitay munasiwetlirining tereqqiyati jeryanida jimiqip qalghan bu gepning ikkinchi qétim türkiyediki parlamént ezasining resmiy parlamént yighinida éghizidin qayta chiqishi idi. Shunga bilal biliji'ining rabiye qadir xanim qatarliqlarning türkiyege kélishini tekitlishi ijtima'iy taratqularda tesir qozghidi.

Buningdin sirt 6-ayda pelestin prézidénti mehmud abbasning béyjingda shi jinping bilen ötküzgen söhbiti esnasida Uyghurlar toghrisidiki dégenlirige qarita türkiyediki eng chong öktichi partiyelerdin biri hésablinidighan milletchi heriket partiyesining re'isi dewlet baghcheli 6-ayning 20-küni türkiye parlaméntida ötküzülgen partiye yighinida söz qilip, mehmud abbasni qattiq tenqid qilghandin kéyinla 24-iyun küni twittér arqiliq yene bayanat élan qilip, dunya Uyghur qurultiyining sabiq re'isi rabiye qadir xanimni türkiyede méhman qilishni xalaydighanliqini éytqanidi. U, bayanatida rabiye qadir xanimning türkiyege kélishidiki tosalghularning emeldin qaldurulushini ümid qilidighanliqini, milletchi heriket partiyesining uni türkiyede méhman qilishni xalaydighanliqini tekitligen bolup, uning bu bildürüshlirimu küchlük inkaslarni qozghighanidi.

Elwette, türkiye hökümiti oxshashla dunya Uyghur qurultiyining hazirqi re'isi dolqun eysaningmu türkiyege kirishini chekligen we bu mesile ilgirimu köp tilgha élin'ghanidi. Mezkur parlamént ezasi bu mesilini qayta kötürdi.

D u q re'isi dolqun eysa ependi ziyaritimizni qobul qilip özining héchqandaq bir “Jinayet” sadir qilmighanliqini, shunga türkiye asasiy qanun sotining ijabiy qarar béridighanliqigha ishinidighanliqini bayan qildi. U, mundaq dédi: “Burun nurghun döletler türkiyege oxshash cheklime qoyghan bolsimu, lékin qanuniy jehettiki küreshlirimiz netijiside bikar qildurduq. Türkiye hökümitining, 2021-yili 9-ayning 6-künidiki enqere sotining qararigha pisent qilmay méning türkiyege kirishimni qayta chekligenliki türkiyening asasiy qanunigha xilap. Chünki men héchqandaq jinayet sadir qilmidim. Shunga biz burun türkiye asasiy qanun sotigha sun'ghan erzimizge ijabiy jawab kélidighanliqigha ishinimiz. Nawada asasiy qanun sotida hel bolmisa yawropa kishilik hoquq sotigha erz qilimiz. Men türkiyening démokratiye we qanun bilen bashquruluwatqan dölet ikenlikige ishinimen. Shunga eng qisqa zamanda bu erzimizning bir terep qilinip, türkiyediki Uyghur qérindashlirim bilen didar körüshüshni ümid qilimen”.

Amérika hökümitini öz ichige alghan gherbtiki 8 dölet parlaménti xitayning Uyghurlargha élip bériwatqan éghir bésim siyasitini “Irqiy qirghinchiliq” dep qobul qilghan bügünki künde, türkiyening d u q re'isi dolqun eysagha 3 qétim cheklime qoyup kirgüzmeslikidiki seweb néme? dégen so'alimizgha sabiq parlamént ezasi fahrettin yoqush ependi, téléfon uchuri arqiliq jawab bérip, hazir türkiyening iqtisadiy ehwalining yaxshi emeslikini shunga türkiye hökümitining xitaydin bezi menpe'etlerni kütüwatqanliqini, buningdin tüpeyli dolqun eysagha qoyghan cheklimini emeldin qaldurmaywatqanliqini otturigha qoydi.

Dolqun eysa ependi enqerede balnista yétiwatqan d u q ning sabiq qurghuchi re'isi erkin aliptékin ependini yoqlash üchün 2021-yili 9-ayning 18-küni kéche sa'et 1:30 da enqere esenbogha ayrodromigha yétip kelgenidi. Emma türkiye saqchi da'iriliri 9-ayning 9-küni türkiye hökümitining dolqun eysa heqqide “Dölet bixeterlikige tehdit” dégen ichki qarar chiqirip, uning türkiyege kirishini ikkinchi qétim chekligenidi.

Xelq'ara saqchi teshkilati-intérpol dolqun eysa üstidin 1997-yili xitayning telipige bina'en qizil bashliq tutush buyruqi chiqarghan. Biraq intérpol bu tutush buyruqini 2018-yili bikar qilghan bolup, amérika qatarliq köpligen döletler uning kirishni qarshi alghanidi. Rabiye qadirmu oxshashla türkiyedin bashqa köp döletlerni ziyaret qilghanidi.