Қәйсәридики 3 мусапир уйғур қизниң җиназа намизиға қәйсәри шәһири башлиқиму қатнашти
2021.08.02

Уйғурлар әң көп олтурақлашқан түркийә шәһәрлиридин бири қәйсәригә 2019-йили келип маканлашқан 3 мусапир уйғурниң суда ғәрқ болуп қаза тепиши түркийәдики уйғурлар арисида зор тәсир қозғаш билән бирликтә түрк хәлқиниңму һесдашлиқини қозғиди. Уларниң җиназа намизиға һәтта қәйсәри шәһири башлиқиму келип қатнишип өзиниң тәзийәси вә һесдашлиқини билдүрди.
31-Июл күни қәйсәридики чоң мәсчиттә өткүзүлгән дәпинә мурасимиға истанбулдин кәлгән уйғурлар билән қәйсәридики уйғурлардин болуп 200 дин артуқ киши иштирак қилғаниди. Корона вируси тәһдити юқири болуватқанлиқиға қаримай мәзкур дәпинә мурасимиға қәйсәри шәһәр башлиқи мәмдуһ бүйүк қилич әпәндиму қатнишип қаза тапқан уйғурларниң аилә тавабиатлиридин һал сориған. Адәттә, һөкүмәт үчүн наһайити муһим һесаблинидиған сорунларға рәсмий йосунда қатнишидиған шәһәр башлиқиниң 3 уйғур мусапир қизиниң вапатиға һесдашлиқ билдүрүп, уйғурлар билән бирликтә җиназа намизиға иштирак қилиши уйғур мусапирлирини һаяҗанландурди вә буни түрк хәлқиниң уйғурларға болған қериндашлиқ вә инсаний қоллиши дәп қариди.
Биз игилигән мәлуматлар вә елан қилинған хәвәрләргә асасланғанда 30-июл күни 15 яштики сафийә ширели, 10 яшлиқ муслимә халмурат исимлик қизлар түркийәниң қәйсәри шәһиридики сармисақли су амбирида қаттиқ иссиқтин сәгидәш үчүн суға чүшкән. Ейтишларға қариғанда, бу йәрдә йәнә 28 яшлиқ турсунгүл ханимму бар иди. Бу икки қиз суға чүшүпла чөкүп кәткәнликини көргән турсунгүл дәрһал уларни қутқузуш үчүн өзиму суға чүшкән, бирақ у уларни қутулдуралмастин өзиму суға ғәрқ болған. Нәтиҗидә, 10, 15 вә 28 яшлиқ бу 3 уйғур тәңла қаза қилған. Бу вәқәдин хәвәр тапқан қәйсәри шәһәрлик апәттин қутқузуш әтрити билән шу йәрдә турушлуқ “жандарма”, йәни сақчи қошуни әскәрлири уларниң җәситини тепиш үчүн уда икки күн издәп, ахири 31-июл күни мейитини тепип судин чиқарған. Уйғурларниң бешиға кәлгән бу ечинишлиқ вәқә түркийә мәтбуатлири вә иҗтимаий таратқуларда кәң тарқилип аммиви һесдашлиқ қозғиди.
Мәзкур уйғур мусапирлар 31-июл күни җиназа намизи чүшүрүлгәндин кейин вәтинидин бәкла узақта болған қәйсәри шәһири әтрапидики әркиләт қәбристанлиқиға дәпинә қилинди.
Суға чүшүп кәткән икки уйғур балини қутулдуримән дәп һаятидин айрилип қалған 28 яштики турсунгүл абдушүкүр икки балиниң аниси болуп, униң 2 қиз пәрзәнти йетим қалған. Турсунгүлниң балиларни қутулдуруш йолида өзиниңму һаятини қурбан қилиши кишиләрни тәсирләндүрди.
Игилишимизчә, турсунгүлниң йолдиши вәтинидә хитай даирилири тәрипидин түрмигә мәһкум қилинғандин кейин, у 2016-йили 2 пәрзәнтини елип хитай паспорти билән түркийәгә кәлгән вә 2019-йили 9-айда қәйсәри шәһириниң қоҗасинан мәһәллисигә келип йоқсул бир мәһәллидә өй иҗаригә елип яшашқа башлап, шу йәрдә икки пәрзәнтини бақмақта иди.
Турсунгүлдин йетим қалған бу икки қизниң йәнә дадиси бир, аниси бөләк ачиси бар болуп, у һазир финландийәдә яшайдикән. Гүлҗәннәт исимлик бу ханим өзиниң икки қиз қериндишини финландийәгә елип кетиш үчүн йол меңиватқанлиқини, һәдиси болуш сүпити билән уларни буниңдин кейин беқип чоң қилидиғанлиқини билдүрди.
Үч уйғур дәпинә қилинғандин кейин нәқ мәйдандин зияритимизни қобул қилған қәйсәридә паалийәт елип бериватқан шәрқий түркистан мәдәнийәт вә һәмкарлиқ тәшкилати башқуруш һәйәт әзаси хәйруллаһ әфәндигил әпәнди турсунгүл абдушүкүр ханим билән икки балиниң суда боғулуп һаятидин айрилип қелишиниң қәйсәридики уйғурлар дучар болған тунҗи вәқә икәнликини, түркийәдики уйғурларниң көпиниң 2017-йилидин кейин ата-ана, уруқ-туғқанлири билән болған алақисиниң үзүлүп қалғанлиқини, буни аз дәп бу қазада һаятидин айрилип қалғанлиқини шуңа бу хил қазалардин уйғурларниң савақ елиши керәкликини баян қилди.
Дунядики һава килимат өзгиришигә әгишип түркийәдиму һаваниң дәриҗидин ташқири иссип кетиши, сәл келиш вә от кетишкә охшаш вәқәләр көпәймәктә. Болупму һава бәкла иссип кәткәчкә адәмләрниң сөрүнләш үчүн көл, дәря вә деңизларға чөмүлүши көпәймәктә. Бундақ бир пәйттә уйғурлар немиләргә диққәт қилиш керәк? пешқәдәм паалийәтчи, шәрқий түркистан вәхписиниң сабиқ рәиси һамутхан гөктүрк әпәнди, бурун бундақ һадисиләрниң уйғурлар арисида йүз берип бақмиғанлиқини, кейинки йилларда түркийәдә уйғурларниң саниниң көпийишигә әгишип бу хил вәқәләрниң йүз беришкә башланғанлиқини баян қилип мундақ деди: “30-июл күни бизниң қәйсәри шәһиригә йәрләшкән шәрқий түркистанлиқ қериндашлиримиздин бир аял билән икки кичик балиниң саримасақли су амбирида суға чөмүлгәндә боғулуп қаза тапқанлиқини аңлап наһайити қайғурдуқ. Аллаһ буларниң ятқан җайини җәннәттә қилсун. Мән қәйсәридә 30 йилдәк турған, у су амбириғиму көп қетим дала йемики йейиш үчүн барған идуқ. Әмма бундақ бир һадисә болуп баққан әмәс. Бурун қәйсәридә яшайдиған уйғурларниң саниму анчә көп әмәс иди, 2014-йилидин кейин тайланд, қатарлиқ җайлардин кәлгән мусапирлар билән уйғурларниң саниму көпәйди. Адәм көп йәрдә бундақ вәқәләр йүз бериши мумкин. Шундақтиму диққәт қилишимиз керәк. Мән яхши билимән сармисақли су амбириниң һәммә тәрипидә ‛бу йәрдә су үзмәңлар, бу йәргә кириш хәтәрлик, бу йәргә кирсәңла боғулуш хәвпи бар, суға чүшүшкә болмайду‚ дегәндәк хәтләр йезилған ләвһәләр мәвҗут. Бәлки қаза тапқан қериндашлиримиз буларға диққәт қилған болса, һаятидин айрилип қалмиған болатти”.
Һамутхан гөктүрк әпәнди истанбулда туруватқан уйғурларниң саниниңму наһайити көп икәнликини, истанбулдиму бу йил һаваниң интайин иссиқ болуватқанлиқини, буниңға охшаш хәвптин сақлиниш үчүн истанбулдики уйғурларниңму наһайити диққәт қилиши, ата-аниларниң пәрзәнтлиригә игә чиқиши керәкликини тәкитләп мундақ деди: “истанбулда он миңлиған уйғур қериндашлиримиз яшаватиду. Истанбулда наһайити көп санда су амбири вә көлләр бар. Униңдин башқа суға чүшкили болидиған деңиз саһиллириму бар. Уйғурлар бу йәрләргә барғанда мунасивәтлик органларниң бу һәқтики бәлгилимилиригә риайә қилип, чәкләнгән җайларда суға кирмисә бу хил қазалардин сақланғили болиду”.
Әлвәттә, һамутхан гөктүрк әпәнди, пәқәт була әмәс, корона вирусидинму мудапиәлинишни күчәйтиш керәклики, маска тақаш, адәм көп сорунлардин имкан бар сақлиниш вә башқа мудапиә чарилирини қоллинишниң уйғурлар үчүн пайдилиқ икәнликини әскәртти.
Уйғурлар 2009-йили йүз бәргән “5-июл үрүмчи қәтлиами” дин кейин көпләп түркийәгә келишкә башланған болуп, 2014-йилидин 2016-йилиғичә малайшия вә тайланд арқилиқ түркийәгә көчүш җәрянида көп санда уйғур йолда қаза тапқан. Улар малайшия, тайлан вә вийетнам қатарлиқ дөләтләрдә дәпинә қилинғаниди. Мәлум сандики уйғурлар бу дөләт арқилиқ түркийәгә йәрләшкән һәм уларниң бирқисми қәйсәригә орунлаштурулғаниди.