Türkiye-xitay munasiwetlirining arzu qilin'ghan sewiyede tereqqiy qilishi mumkinmu?

Xitay türkiye diplomatik yighinidin körünüsh. 2018-Yili 15-iyun, béyjing.

Yéqinqi yillardin buyan türkiye xitayning bir belwagh bir yol qurulushidin menpe'et élish üchün xitay bilen iqtisadiy hemkarliqni kücheytishke tirishiwatqan bolsimu, buningda körünerlik bir netije hasil bolmighanliqi melum.

Yéqinda, “Jenubiy xitay seher pochtisi” géziti muxbiri kendiy wong (Kandy Wong) teripidin élan qilin'ghan bu heqtiki maqalida körsitilishiche, ikki döletning iqtisadiy hemkarliqini kücheytishige tosqunluq qiliwatqan ikki asasliq amil bar bolup, buning biri Uyghur mesilisi, yene biri türkiyening shimaliy atlantik okyan ehdi teshkilati, yeni natogha eza dölet bolushi iken.

Maqalida mundaq déyilgen: “Türkiye xitayning téxnikisi we meblighige tayinip, bir belwagh bir yol qurulushi boyiche iqtisadini tereqqiy qildurushni közlimekte. Biraq türkiyening natogha eza dölet bolushi we Uyghur musulmanlirining weziyiti heqqidiki endishiliri bu meqsetke yétishtiki ikki chong perq bolup turmaqta”.

Maqalidin qarighanda, türkiye-xitay ikki döletning diplomatik we soda alaqisi bu yil 52-yiligha qedem qoyghan. Xitay dölet re'isi shi jinping 2022-yili 9-ayda türkiye jumhur re'isi rejep tayyp erdoghan'gha 2010-yili imzalan'ghan kélishim boyiche ikki döletning istratégiyelik shériklik munasiwitini téximu yuqiri pellige kötürüshke teyyar ikenlikini éytqan. Ötken 9-aydiki shangxey hemkarliq teshkilati bashliqlar yighinigha türkiyemu qatnashqan bolup, bu ikki dölet munasiwitidiki yéngi dewrning signali, dep qaralghan. Ikki dölet yene 2015-yili xitayning “Bir belwagh we bir yol qurulushi” bilen türkiyening iqtisadi pilani bolghan we “Ottura karidor” dep atalghan qurulush pilanini maslashturush üchün bir chüshinish kélishimi imzalighaniken. “Ottura karidor pilani” bolsa xitayni yawropagha türkiye arqiliq tutashturushni meqset qilghan bir tömür yol qurulushi iken. Mezkur ottura yol qurulushi türkiyening qit'eler ara ornidin paydilinishni meqset qilghan bolup, türkiyedin yolgha chiqidighan poyiz kawkaz we ottura asiya döletliridin ötüp axirida Uyghur élige kélidiken.

Biraq mutexessislerning qarishiche, bundaq iqtisadiy hemkarliq pilanliri qurulghan bolsimu hazirghiche körünerlik netije chiqmighan.

Türkiye hajettepe uniwérsitétining oqutquchisi, istratégiye mutexessisi doktor erkin ekremning qarishiche, buningdiki asasliq seweb xitay hökümitining türkiyege ishenmesliki iken.

Erkin ekrem ependi mundaq dédi:

“Türkiye tereqqiy qiliwatqan dölet bolghachqa meblegh we téxnikigha mohtaj. Buni béreleydighan dölet xitay bolghachqa 2015-yilidin bashlap munasiwetni yaxshilash yoligha mangdi. Biraq kütken netijini alalmidi. Xitay hazirghiche türkiyege téxi qolgha chiqqudek bir meblegh sélip baqmidi. Gerche ikki dölet otturisidiki tijaret sommisi ashqan bolsimu emma türkiyening buningdin alidighan paydisi yenila özgermidi. Asasliq paydini yenila xitay éliwatidu. Xitayning türkiyege meblegh salmasliqidiki seweb bolsa uning türkiyege ishenmesliki, chünki Uyghur dawasining menbesini türkiyeni menbe qilghan pantürkizmliq idiye dep qarishi hemde yene Uyghur mesiliside türkiyedin telep qilghanlirini alalmasliqi qatarliq sewebler bolushi mumkin. Bundin sirt yene, türkiye hazirghiche ottura yol qurulushidiki wede qilin'ghan tömür yolni sélip bolalmighan bolghachqa belkim bumu xitayning meblegh salmasliqigha seweb bolghan bolushi mumkin”.

“Jenubiy xitay seher pochtisi” gézitide élan qilin'ghan maqalida bu heqte enqere haji bayram wéli uniwérsitéti xelq'ara munasiwetler fakultétining yardemchi proféssori gökxan tékir ziyaret qilin'ghan. Uning éytishiche, türkiyening “Ottura karidor” qurulushining ongushluq élip bérilishigha kapaletlik qilish üchün, türkiye sherqiy shimaldiki kars shehiri bilen paytext enqere otturisida tömüryol yasashqa meblegh sélishi kérekken. Shunga türkiye hökümiti bir belwagh bir yol qurulushini-béyjing bilen londonni türkiye arqiliq tutashturush nishanigha yétishning wastisi dep qaraydiken.

Istanbulgha jaylashqan meslihet bérish shirkiti Atli Global ning qurghuchisi altay atlining jenubiy xitay seher gézitige éytishiche, türkiyede téxi bir belwagh bir yol qurulush türi ishqa kirishmigen bolup, peqet déngiz porti qurulushi we énérgiye baziliridin ibaret ikki asasliq meblegh sélish türi dawamlashmaqtiken.

Altay atli sözide yene eskertip: “Türkiyening xelq'ara hemkarliq arqiliq iqtisadini tereqqiy qildurush pilani herqandaq siyasiy ittipaqtin yaki idiyedin musteqil halda ilgirilishi kérek. Téximu emeliyetchil bolup, sodigha yüzlinish kérek. Xitayning türkiyege meblegh sélishida muhim bolghini ularning iqtisadiy tereqqiyatqa qanchilik töhpe qoshidighanliqidur” dégen.

Halbuki, doktor erkin ekrem ependining qarishiche, xitay türkiye bilen bolghan iqtisadiy munasiwetlerde siyasiy qararlargha tayanmaqtiken. U mundaq deydu:

“Türkiye bir qanche qétim xitay dölet re'isi shi jinpingni türkiyege teklip qildi. Biraq u hazirghiche kelmidi. Emma yuqum qamalidin kéyinla se'udi erebistan'gha ziyaretke bardi. Yeni türkiyege sel qarawatqan bir ehwal bar. Buningda herxil sewebler bolushi mumkin. Dunya Uyghur qurultiyining merkizi gérmaniyede, emma bu, xitayning gérmaniyege meblegh sélishigha tosalghu bolghini yoq. Shunga xitayning türkiyege ishenmesliki we meblegh salmasliqida biz bilmeydighan bashqa seweblermu bolushi mumkin”.

Maqalida körsitilishiche, türkiye alaqe we énérgiye meblighige, shundaqla keng kölemlik qatnash transport torigha éhtiyajliq iken. Türkiye hökümiti hem shundaqla türkiyediki xususiy shirketler 5 g hül eslihe qurulushi üchün xu'awéy shirkiti bilen hemkarlishishni xalaydiken. 2017-Yili, türkiyening eng chong téléfon alaqe shirkiti bolghan “Türksel” we “Xu'awéy téxnika cheklik shirkiti” 5G tereqqiyatini chongqurlashturush toghrisida kélishim imzalighan.

2019-Yili, xu'awéy yene türkiyede eqilliq sheherler qurush pilani boyichimu hemkarliq kélishimi imzalighan. Biraq maqalida körsitilishiche, xu'awéy shirkitining türkiyediki bu pa'aliyetliri bixeterlik endishisi tüpeylidin amérikining diqqitini qozghishi mumkin iken.

“Jenubiy xitay seher pochitisi” gézitidiki maqalida aptor kendiy wong, xitayning xelq uniwérsitéti xelq'ara tetqiqat institutining proféssori wang yiwéyni ziyaret qilghan, wangyiwéy sözide: “Amérika bixeterlik endishisi sewebidin xitayning birbelwagh bir yol qurulushini körüshni xalimaydu. Amérika bolsa rusiye we xitayni basturushni meqset qilghan natoda bashlamchi rol oynaydu” dégen.

Biraq bu xitay proféssor sözide yene, türkiye rusiyedin bashqurulidighan bomba mudapi'e sistémisi sétiwalghandin kéyin, amérika bilen türkiye otturisidiki munasiwetning jiddiyleshkenlikinimu qoshup qoyghan.

Doktor erkin ekrem ependining qarishiche, xitay türkiyening amérikagha qarshi heriketlirini körgen bolsimu, yenila türkiyege bolghan köz qarishida özgirish bolmighan bolup, buning yene qisqa waqit ichide özgiridighanliqighiningmu éhtimali yoq iken.

Maqalida körsitilishiche, shangxey ijtima'iy penler akadémiyesidiki lilifen jenubiy xitay seher gézitige qilghan sözide: “Iqtisadning tereqqiy qilishigha egiship, Uyghur mesilisi we idé'ologiye perqliri téximu éniq otturigha chiqishi mumkin, emma ular ikki döletning iqtisadiy tereqqiyatidiki tosalghu emes” dep körsetken.

Türkiye xarran uniwérsitétining ijtima'iy penler proféssori mehmet éli bolsa gézitke qilghan sözide türkiyening hazir tengpungluq siyasiti qurushqa tirishiwatqanliqini bildürgen. U sözide: “Hazir türkiyening amérika bilen bolghan munasiwiti yaxshi emes. . . Uning üstige giritsiyening türkiyege qoshna arilini qorallandurushidek ehwallar mewjut iken. Xitayning küchlük döletliki türkiyege ayan. Shunga türkiyede hökümet almashqan teqdirdimu türkiye-xitay munasiwetliri kéler yili yenimu tereqqiy qilidu” dep tekitligen.

Erkin ekrem ependi bolsa, kowid yuqumidin kéyin xitayning özining iqtisadidimu zor chékinish yüz bergenliki, uningdin bashqa nurghun siyasiy, ijtima'iy mesililerge uchrawatqanliqini éytip, “Bundaq ehwalda xitayning türkiyege qanchilik yardem qilalaydighanliqi gumanliq,” dep körsetti.

“Jenubiy xitay seher pochtisi” gézitining maqalisda körsitilishiche, türkiyening nöwette künséri démokratiyedin yiraqlishishi we tashqi siyasitidimu urushqaq siyaset tutushidek sewebler uning yawropa bilen bolghan munasiwitining yamanlishishini keltürüp chiqiripla qalmay, uning yawropa ittipaqigha kirish telipiningmu toxtap qélishigha seweb bolmaqtiken.