Türkiye öktichi partiyesining parlamént birleshme guruppa bashliqi türkiye bash elchisining ürümchi ziyaritige chüshenche bérishni telep qildi

Türkiyening xitayda turushluq bash elchisi isma'il haqqi musa(Ismail Hakki Musa) 30-yanwar ürümchide ziyarette bolup, Uyghur aptonom rayonluq partkom sékrétari ma shingrüy bilen söhbette bolghan.

Isma'il haqqi musa sabiq türkiye tashqi ishlar ministiri mewlüt chawush'oghluning 2022-yili 12-ayda, türkiyening béyjingda turushluq bash elchisining Uyghur diyarida ziyarette bolushigha xitayning yol qoymaywatqanliqini bildürüshidin bérila emes, belki xitayning 2017-yili “Yéngi dewrdiki shinjangni bashqurush istratégiyesi” ni ijra qilishqa bashlap, Uyghurlarni keng kölemlik tutqun qilishidin buyanqi 6-7 yildin béri, Uyghur rayonida ziyarette bolghan tunji türk bash elchisi hésablinidu. Türkiye prézidénti erdoghan 2019-yili 4-ayda xitay re'isi shi jinping bilen körüshkende, shi jinping türkiyening wekiller ömiki ewetip, Uyghur rayonida tekshürüshte bolushqa teklip qilghan. Lékin chawush'oghlu, türkiyening tekshürüshte bolushigha xitayning kashila chiqarghanliqini bildürgenidi.

2023-Yili 4-aydin bashlap türkiyening béyjingda turushluq resmiy bash elchilik wezipisige olturghan isma'il haqqi musaning ürümchi ziyariti, xitay hökümet taratqulirida keng xewer qilinip, uning xitay bilen, bolupmu Uyghur diyari bilen “Xewpsizlik hemkarliqini kücheytip, térrorluqqa jiddiy pozitsiye bilen ortaq zerbe bérish, diniy we bashqa sahelerdiki hemkarliqni kücheytish” ni xalaydighanliqini éytqanliqi qeyt qilin'ghan bolsimu, lékin bu söz türkiyening béyjingda turushluq elchixanisi teripidin delillenmidi. Biz 31-yanwar küni türkiyening béyjingda turushluq elchixanisigha téléfon qilghan bolsaqmu, lékin téléfonimiz élinmidi. Emma türkiyening béyjingda turushluq elchixanisining 30-yanwar féysbuk hésabida élan qilghan bu heqtiki uchuridimu, ma shingrüy bilen bolghan söhbetning konkrét mezmuni tilgha élinmighan, peqet söhbette bash elchi isma'il haqqi musa we uninggha hemrah bolghan türk karxanichilirining türkiye bilen Uyghur diyari arisida “Köp tereplik hemkarliqlarni algha sürüshke a'it etrapliq muzakirilerni élip barghanliqi” tekitlen'gen. Bu ziyaret türkiyediki chong taratqularning anche diqqitini qozghimighan bolsimu, lékin türkiye parlaméntidiki Uyghurlar mesilisige köngül bölidighan bezi öktichi partiyelerning inkasini qozghimaqta. Türkiye parlamént ezasi, kélechek we sa'adet partiyelirining parlamént birleshme guruppa bashliqi selchuq özdagh (Selçuk Özdağ) 31-Yanwar bu heqtiki mexsus ziyaritimizni qobul qilip, bu ziyaretning orunluq bolsimu, emma yéterlik emeslikini bildürdi.

Selchuq özdagh mundaq dédi: “Xitayda turushluq türkiye bash elchisining ürümchige bérip, sherqiy türkistandiki wilayetlerni ziyaret qilishi yaxshi ish. Lékin bu chala we yéterlik emes. Chünki, bu yerde yillardin béri kishiler azab chékiwatidu. Tilimiz, dinimiz, ibadet erkinlikimiz tartiwélindi, lagérlar quruldi, déyishmekte. Shuningdek sirttiki Uyghur, qazaq, qirghiz türklirining sherqiy türkistandiki a'ililiri bilen bolghan alaqisi üzüwétilgen. Bu jayda naheq qamash, ölüm jazasi, muddetsiz qamaq jazasi bar. Türkiye bash elchisining u yerge bérishi yaxshi, emma bu mesililer sözlinishi kérek.”

Selchuq özdaghning tekitlishiche, türkiye bash elchisining türkiye parlaménti kishilik hoquq komitétining Uyghur diyarida tekshürüshte bolushini qolgha keltürüshi, xitay hökümiti bu jehette emeliy qedem bésishi kérek iken. Selchuq özdagh mundaq dédi: “Buningdin 3-4 yil awwal parlamént süpitide u yerge barimiz dégen. Lékin hazirgha qeder baralmiduq. Parlaméntning kishilik hoquq komitéti u yerge barmaqchi, biz parlamént ezasi süpitide tekshürüshte bolmaqchi iduq. Bash elchi bularni ishqa ashursun, bir tereptin parlamént bilen di'alog qursun, yene bir tereptin xitay bilen di'alog élip barsun. Di'alog we öz'ara ziyaret yaxshi ish. Bular normallishishning béshariti, emma xitay hökümitidin emili qedemlerni bésishni kütimiz.”

Isma'il haqqi musaning ürümchi ziyariti b d t ning 23-yanwar küni ötküzülgen xitay kishilik hoquq xatirisini qerellik bahalash yighinining arqisidinla élip bérilghan. Emma isma'il haqqi musaning bu qétim ürümchige alahide ziyaretke orunlashturulghanliqi yaki Uyghur aptonom rayonluq xelq qurultiyi we siyasiy kéngishining 30-yanwar bashlan'ghan 2-omumi yighinining échilish murasimigha teklip qilinish munasiwiti bilen kelgenliki éniq emes. “Shinjang géziti” ning qeyt qilishiche, ikki yighin tunji qétim bir qisim chet döletlerning béyjingda turushluq diplomatlirini, atalmish xelq'ara teshkilatlarning wekillirini, muhajirlar, xongkong we makawliq zatlarni teklip qilghaniken. Kanadadiki “Uyghur heqlirini qoghdash qurulushi” ning ijra'iye diréktori memet toxti 31-yanwar radiyomizning bu heqtiki ziyaritini qobul qilip, xitayning ikki yighin'gha chet'el axbarati we diplomatlirini teklip qilishi, uning xelq'arada Uyghurlar mesilisi boyiche müshkül ehwalgha chüshüp qalghanliqini körsitidighanliqini bildürdi. Uning körsitishiche, bash elchi isma'il haqqi musaning tunji qétim béyjingning qirghinchiliq siyasitini ijra qiliwatqan yerliktiki yuqiri derijilik xitay emeldari bilen yüzturane körüshüshi, uning xitay türmisidiki türkiye puqrasi bolghan Uyghurlar bilen körüshüshni, ularni qoyup bérishni telep qilishi üchün bir yaxshi purset iken.

Parlamént ezasi selchuq özdaghning éytishiche, bash elchi isma'il haqqi musa uning xitay taratqulirida élan qilin'ghan Uyghur rayoni bilen térrorluqqa jiddiy pozitsiye bilen ortaq zerbe bérish heqqidiki sözlirige chüshenche bérishi kérek iken. Selchuq özdagh: “Bash elchi bu heqte bayanatta bolushi kérek, zörür bolsa menmu bash elchi bilen bir téléfonda sözliship, uningdin bularni sorishimmu mumkin. (Sherqiy türkistan) da térrorluq herikiti yoq. U yerde kishilik hoquq telipi bar. Eger gherb dunyasining sözi yalghan bolsa, u irqiy qirghinchiliq qilmighan bolsa, assimilyatsiye qilmaywatqan bolsa, u yerde zulum we kishilik hoquq depsendichiliki bolmisa, hoquqqa xilapliq qilinmighan bolsa, emise xitay ishikini achsun” dédi.

Xitay hökümet taratqulirining xewerliride, ma shingrüyning isma'il haqqi musa bilen körüshkende, türkiye bilen sodini kücheytish, atalmish “Üch xil küchler” ge birlikte qarshi turushni ümid qilidighanliqini bildürgenliki qeyt qilinmaqta. Xewerlerde uning: “Re'is shi jinping we xitay kompartiyesi merkizi komitéti shinjang xizmitige intayin ehmiyet béridu hemde xitayche zamaniwilashturush arqiliq küchlük dölet qurush we milliy güllinishni omumyüzlük ilgiri sürüshte shinjanggha muhim istratégiyelik orun bérildi. Biz xitay kompartiyesining yéngi dewrdiki shinjangni bashqurush istratégiyesini toluq, toghra we etrapliq ijra qiliwatimiz” dégenliki bildürülmekte. Melum bolushiche, türkiye hökümiti xitay bilen bolghan söhbette “Iqtisadi mesililerni sözlishish, siyasiy amillarni söhbetke arilashturmasliq” ni tekitleydiken.