Xitayning enqerediki elchixana xadimi: “Uyghurlarning pasporti ürümchige ewetilip uzartilidu”

Yéqinda xitayning istanbulda turushluq konsulxanisining xadimliri istanbul uniwérsitétining til-edebiyat fakultétida bir qisim Uyghur we xitay oqughuchilar bilen söhbet yighini ötküzüp, ularning pasport mesiliri heqqide sözleshken.

Igilishimizche, istanbul uniwérsitétining til-edebiyat fakultéti fu'at köprülü namidiki sinipta chaqirilghan yighin'gha istanbulda oquwatqan Uyghur we xitay oqughuchilardin bolup 20 etrapida kishi qatnashqan.

Istanbul uniwérsitétida oquwatqan memet isimlik Uyghur oqughuchining éytishiche, bu söhbet yighinida xitay konsulxanasining xadimliri Uyghur oqughuchilarning pasportlirini uzartish resmiyetliri we ularning tetillerde yurtigha qaytish mesililiri toghrisida bir qisim uchur bergen.

Uning déyishiche, pasporti yaki sayahet pasportining waqti toshqan Uyghur oqughuchilar istanbuldiki xitay konsulxanisigha iltimas sunsa bolidiken. Emma istanbuldiki xitay konsulxanisining pasport uzartish hoquqi bolmighachqa, iltimas qilghuchilarning resmiyetlirini Uyghur aptonom rayonluq jama'et xewpsizliki nazaritige ewetip béridiken. Ürümchidin bu heqte qarar kelgendin kéyin andin pasportni uzartqili bolidiken.

Xitay konsulxana xadimi yighinda pasport uzartmaqchi bolghan Uyghur oqughuchilarning 3 parche ölchemlik süriti bilen pasportining köpeytilgen nusxisini qoshup iltimas qilsa bolidighanliqini dégen.

Xitay xadim yene Uyghur oqughuchilarning yurtigha qaytishi toghrisida toxtilip, Uyghur rayonini weziyitining xitayning ichki ölkilirining weziyitige oxshimaydighanliqini, hazirche Uyghur oqughuchilar yurtigha qaytsa awarichilikke uchrash éhtimalining barliqini, shunga bu heqte éniq yolyoruq kelse, andin oqughuchilargha melumat béridighanliqini dégen.

Biz igiligen melumatlargha asaslan'ghanda xitayning türkiyede turushluq konsulxaniliri 2014-yilidin tartip Uyghurlarning pasportini uzartish ishini bekla qéyinlashturiwetken.

Biz bu heqte tepsiliy melumat élish üchün xitayning enqerede turushluq elchixanisigha téléfon qilduq. Xitay elchixanisining medeniyet xizmetlirige mes'ul diplomati shi ruylin so'allirimizgha jawab bérip, mundaq dédi: “Konsulxanilirimiz hazir pasport uzartish resmiyetlirini ötewatidu. Junggoning qanunida chet'elde turuwatqan junggo puqralirining pasporti junggogha ewetilip uzartilidu. Hetta méning pasportumni shundaq.”

Biz uningdin “Uyghurlar xitay elchixanisigha barsa pasportini uzartip bermeptighu?” dégen so'alimizgha shi ruylin mundaq jawab berdi: “Hazir elchixanimizgha pasport uzartidighanlar iltimas qiliwatidu. Resmiyetlerni junggogha ewetip uzartip bérimiz. Junggo puqrasi bolghan Uyghurlar pasport uzartish iltimasi sunsa bolidu, emma sanga oxshash türk puqrasi bolghanlar iltimas qilalmaydu.”

Xitayning istanbuldiki konsulxanisining istanbul uniwérsitétida achqan söhbet yighini heqqide melumat élish üchün bu yighin'gha qatnashqa Uyghur oqughuchisi memet bilen téléfon söhbiti élip barduq. U mezkur söhbet yighini heqqide bir qisim melumatlarni yetküzdi.

Uyghur diyarida milyunlighan Uyghur we qazaq qatarliq yerlik türkiy xelqler türme we lagérlargha tashlan'ghan, chet'eldiki minglighan Uyghurlar uruq-tughqanliri bilen alaqilishelmeywatqan bügünki künde xitayning istanbulda turushluq konsulxanisining bundaq bir yighin chaqirishtiki meqsiti zadi néme?

Bu heqtiki so'alimizgha jawab bergen enqerediki istratégiyelik chüshenchiler institutining mutexessisi doktor erkin ekrem ependi xitayning xelq'arada Uyghur mesilisi toghrisidiki bésimlargha berdashliq bérelmey, weziyetni yumshitishqa tirishiwatqan bolushi mumkinlikini ilgiri sürdi.

Xitay konsulxana xadimliri Uyghur oqughuchilargha “Yurtunglarning weziyiti junggoning ichki ölkilirining weziyitige oxshimaydu, eger yurtunglargha qaytsanglar awarichilikke uchrishinglar mumkin” dégen. Doktor erkin ekrem ependi xitay konsulining bu sözlirige inkas qayturdi. U 2010-yilidin tartip xitay merkiziy hökümitining Uyghurlargha qaratqan siyasitining özgergenlikini, 2016-yilining axiridin tartip xitayning Uyghur diyarida basturush siyasitini jiddiyleshtürgenlikini, shunga xitay diplomatlirining bu heqte dunyagha we Uyghur oqughuchilargha éniq birnerse déyelmeywatqanliqini tekitlep ötti.

Türkiye ma'arip ministirliqi bergen melumatqa asaslan'ghanda, türkiyede oquwatqan Uyghur oqughuchilar 2018 neper bolup, ularning xéli köp qismining pasportlirining mudditi toshup ketken iken.