Satuq bughra qawunju: “Türkiyege hemme dölettin meblegh kelse bolidu, lékin xitay xeterlik”

Türkiyediki bezi öktichi partiyeler xitayning türkiyege meblegh sélishigha ishik échiwétishning xeterlik ikenlikini ilgiri sürüp türkiye hökümitini agahlandurmaqta. Qurulghandin buyan Uyghur mesilisini izchil halda türkiye parlaméntida we xelq'ara sorunlarda otturigha qoyup kéliwatqan “Iyi” partiyesining parlamént ezalirining türkiye parlaméntidiki mes'uli satuq bughra qawunju ependi 26-iyul küni parlamént omumiy yighinida amérika we yawropa elliri xitayning meblegh sélishigha qarshi tedbir éliwatqan bügünki künde türkiyening xitaygha yol qoyushining her jehettin xeterlik ikenlikini ilgiri sürdi. U sözide: “Türkiyege hemme dölettin meblegh kelse bolidu, lékin xitay xeterlik” dégenlerni tekitlidi.

U, mundaq dédi: “Kéyinki künlerde türkiyede xitay meblegh salghuchilirigha qarita ademning ishen'güsi kelmigüdek derijide bir yuqiri éghish bar. Mesilen aptomobil sana'iti saheside xitayning b y d (B Y D) shirkitining türkiyege meblegh sélishi melum derijide righbetlendürüldi. Elwette türkiyege meblegh kélishi yaxshi ish. Mebleghning milliti we döliti bolmaydu. Emma bizning togg (TOGG) markiliq tokluq aptomobil ishlepchiqirish zawutimiz bar. Dölitimiz bu sahede muweppeqiyet qazan'ghanda biz alqishliduq. Buninggha ejir singdürgenlerge rehmet éytip, bundaq yéngiliqlarning dawamliq otturigha chiqishini ümid qilduq. Emma nöwette mashinasazliq sana'itide xitaygha bérilgen imtiyazlar türkiyening togg (TOGG) markiliq aptomobiligha qarita xewp élip kélidu”.

Parlamént ezasi satuq bughra qawunju, 600 neper parlamént ezasi ishtirak qilghan türkiye parlaménti omumiy yighinidiki sözide, peqetla aptomobil sahesidila emes, belki bashqa sahelerdimu xitay meblegh salghuchilirigha chong yol échilghanliqini, xitayning türkiyede peqet soda sahesidila emes, axbarat sahesidiki tesiriningmu künsayin küchiyiwatqanliqini, Uyghur élidiki irqiy qirghinchiliq otturigha qoyulghan haman, bezi qelemkeshlerning xitayni maxtap maqaliler yéziwatqanliqini bildürdi.

U yene türkiyede xitay bilen rusiye terepke éghish xahishining küchiyiwatqanliqini, buning istratégiye jehettin nahayiti xeterlik ikenlikini tekitlidi.

Satuq bughra qawunju ependi türkiyening shangxey hemkarliq teshkilati bilen yéqinlishiwatqanliqini tenqidlep munularni dédi: “Shangxey hemkarliq teshkilatigha eza döletlerde assimilyatsiye siyasiti mewjut. Axbarat erkinliki yoq, öktichi partiyeler öz közqarishini erkin otturigha qoyalmaydu. Türkiye shangxey hemkarliq teshkilatigha eza döletler terepke aghsa bolmaydu. Hemme dölettin meblegh kelse bolidu. Lékin xitay xeterlik. Shunche meblegh sélip togg (TOGG) markiliq tokluq aptomobil zawutini qurghandin kéyinla xitayning eng chong mashinisazliq shirkiti b y d (B Y D) ning meblegh sélishigha ruxset qilghanliqinglarni xelqimizge qandaq chüshendürisiler? sherqiy türkistan mesiliside türkiyeni tesiri astigha élishqa tirishiwatqan xitayning türkiyede her sahede söz igisi bolushigha yol qoyushqa bolmaydu.”

Türkiye tashqi ishlar ministiri xaqan fidan 6-ayning 3-4-künliri xitaygha resmiy ziyaret élip barghandin kéyinla türkiye xitaydin import qilin'ghan aptomobillarning tamozhna béjini 40% ge östürgenidi. Biraq, 7-ayning 8-küni xitayning eng chong mashinisazliq shirkiti b y d (B Y D) ning pirézidént rejep tayyip erdoghanmu qatnashqan murasimda türkiyede mashinisazliq zawuti qurushi heqqidiki kélishimge qol qoyulghanidi. Mezkur kélishim, xitayning türkiyening manisa wilayitide bir milyard dollar meblegh sélip, tokluq aptomobil ishlepchiqirishigha a'ittur. Undaqta xitayning türkiyediki meblighining köpiyishini qandaq chüshinishimiz kérek? buning Uyghur dewasigha qandaq tesiri bolar?

Istanbuldiki ibni xaldun uniwérsitéti xelq'ara munasiwetler kespining doktoranti mewlan tengriqut ependi xitayning türkiyege bundaq meblegh sélishining sewebi toghrisida toxtilip mundaq dédi: “Buni türkiyening yéqinqi yillardin buyanqi tashqi siyasettiki bezi özgirishi, sherqiy türkistan mesilisining xelq'aradiki sewiyesi bilen birleshtürüp tehlil qilsaq toghra bolidu dep oylaymen. Türkiye meyli siyasiy jehettin bolsun, yaki iqtisadiy jehettin bolsun biterep siyaset élip bérishqa tirishiwatidu. Xitay bilen bolghan siyasiy we soda munasiwetlirimu buning eks étishi hésablinidu. Türkiyening sodisining mutleq köp qismi yenila yawropa döletliri bilen élip bérilmaqta. Türkiyening xitay bilen bolghan sodisidimu zor tengpungsizliq bar. Bu tengpungsizliqni tügitish üchün türkiye, xitaygha dawamliq halda‚bizge köprek meblegh sélingla‛dewatidu. Mushu arqiliq tengpungsizliqni tügitidighanliqini tekitlep kelgenidi. Bu 1 milyard dollarliq mebleghnimu mushu tengpungsizliqni tengpunglashturushning bir parchisi dep oylaymen.”

U, buning Uyghur dewasigha zor selbiy tesir körsetmeydighanliqini ilgiri sürdi. U, mundaq dédi: “Hazirqi sherqiy türkistan mesilisi burunqigha oxshimaydu. Bu mesile xelq'araliq bir mesilige aylandi. Buni hetta ottura sherqtiki döletlermu bilishke bashlidi. Sherqiy türkistan mesilisini türkiye hökümitimu pelestin mesilisi bilen bille tilgha éliwatidu. Bolupmu türk xelqi üchün sherqiy türkistan mesilisi sezgür bir mesilidur. Emdi mushu amillarni birleshtürgen waqtimizda türkiyede sherqiy türkistan teshkilatlirining pa'aliyetlirini chekleydighan siyaset élip bérishning éhtimali nahayiti töwen dep qaraymen.”

Satuq bughra qawunju, 2018-yilidin tartip iyi partiyeside wezipe ötimekte. U, 2023-yili 14-may künidiki saylamda parlamént ezasi bolup saylan'ghan bolup, Uyghur mesilisige aktip köngül bölüp, buni türkiye parlaméntida otturigha qoyup kelmekte.