Türkiye xitaydin tor arqiliq mal sétiwélishqa yüz pirsent baj qoydi
2024.08.07
Bügün, 7-awghust türkiye dölitining chong gézitliridin biri “Höriyet” gézitide élan qilin'ghan qararda, tor arqiliq sétiwélin'ghan mallargha qarita ikki muhim tedbir élin'ghan. Bulardin biri tor arqiliq tamozhna béjisiz sétiwélinidighan malning qimmiti 150 yawrodin 30 yawrogha chüshürülgen. Ikkinchisi bulardin élinidighan tamozhna béjining miqdari yawropadin kélidighan mallarning 50 pirsent, xitay we bashqa döletlerdin kiridighan mallarning 100 pirsent östürülgen.
“Höriyet géziti” de 7-awghust küni élan qilin'ghan bu heqtiki xewerde mundaq déyilgen: “Xitay qatarliq bezi döletlerdin tor arqiliq sétiwélinidighan mallarning qimmitining chüshürülgenliki, bu mallarning tamozhna béjining östürülgenliki toghrisidiki qarar, türkiye dölitining resmiy gézitide élan qilindi. Mezkur qarar 21-awghust künidin tartip ijra qilinishqa bashlinidu”.
Türkiye tashqi ishlar ministiri xaqan fidan 6-ayning 3-4-künliri xitaygha resmiy ziyaret élip barghandin kéyinla türkiye xitaydin import qilin'ghan aptomobillarning tamozhna béjini 40% ge östürgenidi. Biraq, 7-ayning 8-küni xitayning eng chong mashinisazliq shirkiti b y d (B Y D) ning pirézidént rejep tayyip erdoghanmu qatnashqan murasimda türkiyede mashinisazliq zawuti qurushi heqqidiki kélishimge qol qoyulghanidi. Mezkur kélishim, xitayning türkiyening manisa wilayitide bir milyard dollar meblegh sélip, tokluq aptomobil ishlepchiqirishigha a'it idi. Undaqta emdilikte türkiyede xitay mallirini tor arqiliq sétiwélishqa qarita bundaq tedbirlerning qoyulushini qandaq chüshinish kérek? buning türkiye-xitay munasiwitige, shundaqla Uyghur dewasigha qandaq tesiri bolar?
Istanbulda pa'aliyet élip bériwatqan dunya Uyghur qurultiyi wexpisining re'isi, iqtisadshunas abduréshit abdulhemid ependi, türkiyede tor bilen sétiliwatqan mallarning köpining ezan bahaliq xitay méli ikenlikini, bu qarar arqiliq türk ishchilarning heq-hoquqini qoghdap qalghili bolidighanliqini ilgiri sürdi.
Abduréshit abdulhemid ependi xitayning tor arqiliq sétiwatqan mallirining köpining Uyghur élidiki mejburiy emgek bilen chétishliqi barliqini, shunga bu qararning ochuq éytilmighan bolsimu Uyghur qul emgiki bilenmu chétishliqi bolush éhtimali barliqini ilgiri sürdi.
Istanbul uniwérsitétining dotsénti doktor ömer qul ependi bu qararning türkiyening xitay bilen bolghan sodisidiki tengpungsizliqni azaytish meqsiti bilen élin'ghanliqini ilgiri sürdi. U, mundaq dédi: “Türkiye bilen xitay otturisidiki soda munasiwitide xitayning türkiyege éhtiyaji bar. Xitay türkiyege köp mal sétiwatidu. Hazir nurghun döletler xitayning bazirigha aylandi. Xitay méligha qarita bu xil tedbirlerning élinishini toghra dep oylaymen. Dölitimiz xitay bilen bolghan soda munasiwitide izchil halda ziyan tartiwatidu. Ötken yili xitay türkiyege 40 milyard dollarliq mal satqan, türkiye xitaygha aran 3 yérim milyard dollarliq mal satalighan. Shunga türkiye bu xil tedbirler arqiliq bu tengpungsizliq azaytalaydu dep oylaymen.”
Ömer qul ependi, türkiye hökümitidin “Sherqiy türkistanda mejburiy emgek arqiliq ishlepchiqirilghan mallarning türkiyege kirishini cheklishinimu telep qilidighanliqi” ni bayan qilip mundaq dédi: “Bu qararning élin'ghanliqi kishini söyündüridu. Xuda buyrusa bu xil qararlar dawamliq élinar. Xitayning aldini torash üchün shexsi shirketler we dölet tirishchanliq körsitishi kérek. Biz uzun yillardin buyan hökümetni bundaq qarar élishqa chaqirip kelgeniduq. Axirida hökümitimizning bundaq bir qarar élishi nahayiti orunluq. Men yéqin kelgüside hökümetning sherqiy türkistanda qul emgiki arqiliq ishlep chiqirilghan mallarningmu türkiyege import qilinishini cheklishini telep qilimen.”.
Türkiyediki chet el mebleghlirining 75 pirsenti yawropa döletliri we amérikadin kirgen. Türkiye tijaritining 65 yene yawropa döletliri we amérika bilen élip bérilmaqtiken. Türkiye-xitay aliy rehberlirining uchrishishlirida ikki dölet soda miqdarining téximu yuqiri kötürülidighanliq wediliri bérilmekte. Türkiye xitayning meblegh sélishini kütüwatqan bolsimu, biraq, xitay türkiyege eng köp meblegh salghan 20 dölet ichide yoq iken.