Türkiyening xitay bilen iqtisadi alaqisining küchiyishi uning Uyghurlargha tutqan mu'amilisini ajizlatqan

Muxbirimiz erkin
2021.09.28
Türkiyening xitay bilen iqtisadi alaqisining küchiyishi uning Uyghurlargha tutqan mu'amilisini ajizlatqan Xitay tashqi ishlar ministiri wang yining türkiye ziyaritige qarshiliq bildürüp élip bérilghan zor kölemlik namayishta Uyghur we türkler bayraqlirini kötürüp sho'ar towlimaqta. 2021-Yili 25-mart, istanbul, türkiye.
AP

Yéqinqi qisqighine ikki hepte ichide türkiyede yashawatqan Uyghurlardin birer yüzdin artuq kishi, norwégiyege kélip siyasiy panahliq tiligen bolup, bu norwégiye taratqulirining diqqitini qozghighan. Norwégiye taratqulirida bashqa yerge baridighan ayropilan'gha olturup, norwégiyede “Chüshüp qalghan” bu kishilerning qowm-qérindashliri xitay jaza lagérlirida iztirap chékiwatqan Uyghurlar ikenliki, norwégiye hökümitining ularni chüshinishi, ularning norwégiyede yashishigha yol qoyushi telep qilin'ghanidi.

Bu ehwal bezi gherb taratqulirida türkiyeni özlirining panahgahi, dep qaraydighan, uning bilen til, tarixiy, medeniyet, din we qowmdashliq munasiwiti bolghan bu musapir Uyghurlar néme ‍üchün türkiyedin qéchip gherb elliridin panahliq izdeshke bashlidi? dégen so'al peyda qilghan.

Yéqinda “Yershari awazi” namliq tor zhurnilida élan qilin'ghan “Xitayning bir belwagh bir yol pilani da'iridiki türkiyening Uyghur qiyinchiliqi” mawzuluq maqalide bu mesile analiz qilin'ghan. Maqalide tekitlinishiche, erdoghan hökümitining türkiyediki xitayning basturushidin qéchip kelgen 50 mingdek Uyghurgha tutqan mu'amilisining ‍özgirishide chet'el meblighining türkiyeni terk étishi, buni xitayning toldurushqa kirishishi halqiliq rol oynighan.

Maqalide: “Türkiye til, medeniyet, diniy jehetlerdiki küchlük alaqisi seweblik Uyghurlarning en'eniwi ittipaqdishi bolghan bolsimu, biraq enqerening béyjing bilen bolghan siyasiy, iqtisadi ittipaqi ularning tarixiy rishtisini murekkepleshtürüp, türkiye jama'et pikirini bölgenliki we uning Uyghurlar mesilisidiki resmiy siyasitini qayta shekillendürgenliki” tekitlen'gen.

Maqalide éytilishiche, erdoghanning aq partiyesi yüzini xitaygha örigen bolsimu, biraq bu türk jama'et pikirining omumyüzlük qillishigha érishelmigen. Türkiyediki métropol ray sinash orni bu yil 5-ayda élip barghan ray sinashta 53.2 Pirsent kishi erdoghan hökümitini “Xitaygha Uyghurlar mesiliside muwapiq inkasta bolmidi” dep qarighan.

Maqalide, erdoghanning siyasiti öktichi partiyelerningmu tenqidige uchrap kelgenliki, hetta xitayning enqerediki elchixanisi sherqiy türkistanni qollighan öktichi partiyelerdin iyi partiyesining re'isi meral aqshener we enqere shehirining bashliqi mensur yawashqa tehdit salghanliqi, türkiye tashqi ishlar ministirliqi xitay elchisini ministirliqqa chaqirtqan bolsimu, biraq resmiy bayanat élan qilmighanliqi tekitlen'gen.

Erdoghan hökümitining Uyghurlar mesilisidiki siyasiti türkiyediki asasliq öktichi partiyelerning hemmisining tenqidige uchrap kelgen. Türkiyening sabiq bash ministiri exmet dawut'oghluning rehberlikidiki “Kéléchek partiyesi” ene shundaq partiyelerning biri. Mezkur partiyening mu'awin re'isi selchuq özdaghning éytishiche, Uyghurlar türkiye jumhuriyiti üchün bir amanet bolup, hökümet ular türkiye girazhdanlirigha ‍oxshash heqlerdin behrimen qilishi kérek iken.

Selchuq ‍özdagh mundaq deydu: “Türkiye ularning ana wetini. Sherqiy türkistan bizning qandaq ata wetinimiz bolghandek türkiyemu ularning ana we ata wetini. Dunyada qanchilik türk we mezlum bolsa hemmisining bolupmu qowmdashlirimiz, dindashlirimiz, kültürdashlirimizning wetini türkiye. Türkiye jumhuriyitining puqraliri qandaq heqlerge ige bolsa ularmu shundaq heqlerge ige bolushi lazim. Ular türkiye dölitining amaniti, hökümet uninggha xiyanet qilmasliqi kérek”.

Selchuq özdaghning qarishiche, türkiye hökümitining türkiye ichidiki Uyghurlarghila emes, dunyaning bashqa jayliridiki Uyghurlarghimu bash panah bolushi wezipisi bar iken. U: “Oxshash waqitta türkiye hökümitining Uyghur türkliridin qeyerde, qaysi dölette yashighan bolsun, béshigha néme kelse kelsun, türkiye jumhuriyiti tashqi ishlar ministirliqi, her qaysi konsulxanilar meyli marakeshtiki, meyli yawropadiki, meyli behreyindiki, meyli amérikadiki, dunyaning neride bolsa bolsun ularning derdige derd bolush wezipisi, dep qaraymen” dédi.

Biraq “Yershari awazi” zhurnilining maqaliside éytilishiche, Uyghur mesilisi 2010-yilning bashlirigha qeder türkiye siyasiy qatlimining keng qobul qilishigha érishken bolsimu, biraq türkiyede 2016-yili yüz bergen herbiy özgirishtin kéyin erdoghanning sözining toni özgergen.

Maqalide, buninggha türk lirasining kursining chüshüp kétishi, iqtisadi qehetchilik, amérika bilen bolghan munasiwetning nacharlishishi, türkiyening parlamént tüzümige xatime bérishi, uning kiriditining töwenlep, chet'el meblighining chékinishi we xitayning bu boshluqni toldurushi qatarliq amillar seweb bolghanliqi'i ilgiri sürülgen.

Maqalide tekitlinishiche, türkiyening xitay bilen bolghan iqtisadi alaqisining küchiyishi bilen uning Uyghurlargha tutqan siyasitimu ajizlashqaniken. Maqalide yene türkiye tashqi ishlar ministiri chawush'oghluning xitay tashqi ishlar ministiri wang yigha “Türkiyede xitayni nishan qilghan we uninggha qarshi turidighan heriketlerge yol qoymaymiz. Biz tedbir qollinip, xitayni nishan qilghan axbarat xewerlirini tosimiz” dep wede bergenliki alahide tekitlen'gen.

Biraq türkiyediki bezi analizchilarning éytishiche, türkiye hökümitining Uyghurlargha tutqan mu'amilisidiki özgirishide iqtisadi amil birdin-bir seweb emesken. Türkiyediki Uyghur weziyet analizchisi memet toxti atawulla 28-séntebir bu heqtiki ziyaritimizni qobul qilip, buningda erdoghan hökümitining xitay bilen bolghan edliye we bixeterlik hemkarliqiningmu roli barliqini bildürdi. Uning körsitishiche, erdoghan hökümitining Uyghurlargha tutqan siyasiti türkiyediki Uyghurlarning bixeterlik endishisi kücheytken shundaqla turmushini qiyinlashturup, ularni gherb ellirige bérip panahliq ‍izdeshke ittergen.

Türkiye prézidénti erdoghan ötken hepte b d t ning nyu-york shehiride ‍ötküzülgen yilliq omumi yighinida Uyghurlarni tilgha élip, “Uyghurlarni asasi heqlirini qoghdashta téximu köp tirishchanliqlarni körsitish kérekliki” ni tekitligen bolsimu, biraq u xitayni renjitip qoymasliqqa alahide diqqet qilghan. Erdoghan sözide xitayning “Zémin pütünlükini qoghdash nuqtisida turup, Uyghurlarning asasi heqlirini qoghdashta tirishchanliq körsitish” ni ‍éytqan.

Lékin “Yershari awazi” ning maqaliside tekitlinishiche, türkiyede yashaydighan Uyghurlarning qiyin ehwali we ularning xitayda uchrighan mu'amilisi heqqidiki bayanlarning tuyuqsiz özgirishi béyjingning iqtisadi yardimining bedili bolup, bu, adalet we tereqqiyat partiyesi hökümitining axbaratni kontrol qilip, Uyghurlar heqqidiki chuqanlarni ‍özining siyasiy menpe'etige maslashturghanliqini körsitidiken”.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.