Türkiye-xitay arisida tüzülgen “Jinayetchilerni öz-ara ötküzüp bérish kélishimi” heqqide söhbet

“Yawropa xewer tori” ning 27-dikabir bergen xewirige qarighanda, 26-dékabir küni xitay memliketlik xelq qurultiyi türkiye-xitay arisida tüzülgen “Jinayetchilerni öz-ara ötküzüp bérish kélishimi” ni maqullighan. Melum bolushiche, türkiye parlaminti bu kélishimni téxi testiqlimighan.

“Jenubiy xitay etigenlik pochtisi” gézitining xewiride déyilishiche, türkiyening enqerediki asiya-tinch okyan tetqiqat merkizining mudiri selchuq cholaq'oghlu bu heqte mundaq dégen: “Türkiye birleshme hökümiti eger büyük millet mejliside ‛jinayetchilerni öz-ara ötküzüp bérish kélishimi‚ ni testiqlap qalsa, öktichi partiyeler we ularning qollighuchilirining ‛ghayet zor bésimi‚ gha duch kélishi mumkin.”

Biz bu heqte téximu tepsiliy melumatlargha érishish üchün türkiyediki hajitepe uniwérsitétining dotsinti, istratégiye mutexessisi doktur erkin ekrem ependi we enqere haji bayram weli uniwérsitétining qanun fakultéti piroféssori we adwokat ilyas doghan ependini ziyaret qilduq.

Aldi bilen erkin ekrem ependi bu kélishimname we uning nöwettiki weziyiti heqqide mundaq dédi: “Bu kélishim2017-yili türkiye edliye ministiri bekiz bozdagh we xitay tashqiy ishlar ministiri wang yining imza qoyushi bilen teyyarlan'ghan. 2019-Yili türkiye prézidénti rejep tayip erdughanning maqullishi bilen türkiye büyük millet mejlisge sunulghan. Yéqinda xitay terep buni resmi testiqlighanliqini jakarlidi, emdi gep türkiyede.”

Ilyas doghan ependi bu kélishimning türkiyediki ehwali heqqide melumat bérip mundaq dédi: “Türkiye tixi maqullimidi. Bu kélishim türkiye büyük millet mejliside toxititip qoyulghan idi. Emma nezeriye jehettin qarighinimizda, maqullinish ihtimalliqi yuqiri. Bu tamamen prézidéntning qararigha baghliq. Méningche, maqullinidighandek turidu. Chünki yiqinqi bir ay ichide ijitima'i taratqularda közge körünüp qalghanlar ‛qayturulush merkizi‚ ge élip kétildi. U yerde erkinliki cheklinidu. Men bu ehwallarni kélishmning maqullinishi üchün qiliwatqan hazirliqmikin, dep qaraymen.”

Erkin ekrem we ilyas doghan ependilerdin bu kélishmnamining mezmuni heqqide soriduq. Erkin ekrem ependi mundaq dédi: “Bundaq kélishimler nurghunlighan döletler arisida mzalan'ghan. Xalighanche adem élip kételmeydu. Mesilen, siyasiyonlarni, dawa qéliwatqanlarni, diniy étiqadi, irqi we milliti tüpeylidin hayati xewp astida bolghanlarni qayturup berse bolmaydu. Türkiyening dölet qanuni we yawropa bilen türgen kishilik hoquq ehdinamiliridiki maddilar boyichimu qayturup bersem bolmaydighan kishiler bar. Bu kélishimning ijra qilinishi yenila siyasiyonlargha baghliq.”

Ilyas doghan ependi munularni qoshumche qildi: “Bu kélishimde déyilgen maddilargha asasen, xitay hökümiti xitayda jinayet ötküzgenliki ilgiri sürülgen kishiler heqqide höjjet teyyarlap türkiyege ewetse, türkiye ashularni qayturushqa mejbur. Eger bu kélishim maqullansa, xitay terep ‛ular döletni parchilashqa uruniwatidu‚ dégen jinayetni artip köpligen kishilerni qayturup ekitelishi mumkin. Bu xil kélishmlerde ‛siyasi jinayetchiler qayturup bérilmeydu‚ dégen maddilar bolsimu, türkiye-xitay arisidiki bu kélishimde bu madda tilgha élinmighan. Shunga bu kélishimning paydisiz terepliri köp. Yeni xitayning bisimi astida nurghunlighan Uyghur yashlarning sherqiy türkistan'gha jazagha tartilish üchün qayturulush éhtimalliqi mewjut.”

Melum bolghinidek, bu kilishimning maqullinish-maqullanmasliqi türkiyede yashawatqan Uyghur jama'itige biwaste tesir körsitidu. Erkin ekrem ependi bu heqte munularni tekitlidi: “Bu kélishimning maqullinish éhtimalliqi yuqiri. Uyghur jama'etliri bu kilishimning maqullinishning aldini ilishqa tirishishi kérek, maqullan'ghan teqdirdimu yawropa we bashqa döletlerning qollishini qolgha keltürüp ijra qilinishini tosighili bolidu.”

Ilyas doghan ependi türkiyede yashawatqan Uyghurlar qilishqa tigishlik bir qanche muhim ishni körsetti: “Birinchidin, kimliki, pasportida mesile bolsa, choqum bir adwokatqa wakalet bérip qoysun. Shundaq bolghanda qayturulush éhtimalliqi bolghanda 7 künlük qanuniy tertiptin ötüsh waqtidin ünümlük paydilan'ghili bolidu. Ikkinchidin, eger saqchilar teripidi tutulsa choqum, adwokat telep qilsun, adwokat kélishtin burun héchqandaq su'algha jawap bermeymen, déyishi kérek. Üchinchidin, türkiye puqrasi bolushqa iltimas qilsun. Elwette eger rastinla xewp hés qilsa, bashqa bixeter döletlerge kétishini tewsiye qilimen.”

U yene munularni qoshumche qildi: “Bu kilishimning asasiy meqsiti türkiyedin jinayet ishlep xitaygha qichip ketkenlerni tutush emes. Héchkim türkiyedin xitaygha qachmaydu. Türkiyening türmiliri xitayning mihmanxaniliridin yaxshi. Bu kélishimning meqsiti nahayiti éniq. Xitaygha qarshi turghan Uyghurlarni xitaygha qayturghuzush. Türkiyedimu xitayning bisimini hés qildurush, mumkin qeder xitaygha qayturghuzup jazalash.”

Türkiyede yashawatqan, lagérda tutup turuluwatqan ata-anisi, uruq-tughqanlirining iz-dirikini qilip istanbuldiki xitay konsolxanisining aldida bir heptidin béri namayish qiliwatqan yashlardin mirzexmet ilyas, jewlan shirmuhemmet türkiyening bu kélishimge mza qoymasliqini ümid qilidighanliqini éytti.

Közetküchiler türkiyening iqtisadiy ehwalining nacharlishishi we xitaydin sétiwalghan wirus waksinisi tüpeylidin xitaygha tayinip qalghanliqini, shunga xitayning qararlirigha bosunup, bu kélishimni maqullishi mumkinlikini ilgiri sürüshmekte.