Türkiye tashqi ishlar ministiri mewlut chawush'oghlu: “Biz Uyghurlarni xitaygha hergiz qayturup bermeymiz”

Türkiye tashqi ishlar ministiri mewlut chawush'oghlu enqerede ötküzgen 2022-yilliq xizmet xulase yighinida, türkiye-xitay munasiwiti heqqide toxtilip, xitay dölitining türkiyediki bezi Uyghurlarni qayturup bérishni telep qiliwatqanliqini, türkiyening hergiz buni qilmaydighanliqini otturigha qoydi.

U, mezkur muxbirlarni kütüwélish yighinida, türkiye bilen xitay otturisidiki munasiwette Uyghur mesilisi heqqide tepsiliy toxtalghan. 29-Dékabir küni “Médyagazéte” namliq tor gézitide élan qilin'ghan bu heqtiki xewerde buninggha tepsiliy orun bérilgen. Mewlut chawush'oghlu mundaq dégen: “Uyghurlargha bolghan pozitsiyemiz tüpeyli türkiye bilen xitay otturisidiki munasiwette chékinish bolghanliqi toghra. Xitay bilen bolghan munasiwitimizdiki bu astilash pütünley xitay tüpeyli otturigha chiqqan ehwal. Xitay bizning Uyghur mesilisige tutqan pozitsiyemizdin bi'aram boluwatidu. Bolupmu xelq'ara sorunlarda Uyghur türklirining heq-hoquqini qoghdishimiz xitayni qattiq bi'aram qiliwatidu”.

Chawush'oghlu muxbirlarni kütüwélish yighinida b d t ning Uyghurlar heqqidiki doklati heqqide toxtilip mundaq dégen: “B d t kishilik hoquq komitétining aliy komissari mishél bachélét xanim xitaygha barghanda béyjingda bergen bayanati bizni bi'aram qilghanidi. Lékin, wezipisidin ayrilish aldida élan qilghan Uyghurlar toghrisidiki doklatida, Uyghurlarning heq we hoquqining qandaq depsendichilikke uchrawatqanliqi ispatlar bilen otturigha qoyulghan. Elwette buninggha inkas qayturush mejburiyitimiz bar. Biz xelq'arada élan qiliniwatqan Uyghurlar toghrisidiki insaniy qararlarni qollaymiz”.

U, yene türkiyening Uyghurlarni xitaygha qayturup bermigenlikini we hergizmu qayturup bermeydighanliqini tekitlep mundaq dégen: “Xitay hökümiti türkiye puqrasi bezi Uyghurlarni qayturup bérishimizni dawamliq telep qiliwatidu. Bizning bu Uyghurlarni xitaygha qayturup bérishimizning mumkinchiliki yoq. Birmu Uyghurni qayturup bermiduq we bermeymiz. Uyghur mesilisi beziler teripidin ijtima'iy taratqularda suyi'istémal qiliniwatidu. Ijtima'iy taratqularda dawamliq halda ‛hökümet Uyghur türklirini xitaygha qayturup bériwatidu‚ dep xewer tarqitiliwatidu. Bular pütünley yalghan. Bu bir insaniy mesile, epsuski buni beziler suyi'istémal qiliwatidu”.

Türkiye prézidénti rejep tayyp erdoghan 2019-yili 2-iyul yaponiyediki 20 dölet guruhi aliy rehberliri yighinidin kéyin béyjingda ziyarette bolghan we xitay re'isi shi jinping bilen körüshken. Uchrishishta, shi jinping bir türkiye hey'itining Uyghur diyarigha bérip tekshürüsh élip bérishini qobul qilghanidi. Türkiye tashqi ishlar ministirliqi bu wekiller ömikining bérip qeyerlerni ékskursiye qilip, kimler bilen körüshidighanliqi heqqide teleplirini teyyar qilip xitaygha sun'ghan bolsimu xitaydin jawab kelmigen. Türkiye tashqi ishlar ministiri mewlut chawush'oghlu 29-dékabir küni ötküzgen muxbirlarni kütüwélish yighinida bu heqtimu toxtalghan. U, türkiyening béyjingda turushluq elchisiningmu Uyghur rayonigha bérishigha xitay da'irilirining ruxset qilmaywatqanliqini, 5 yildin buyan xitaydin xewer kütken bolsimu, türk hey'itining Uyghur rayonini ékskursiye qilishi mesiliside kélishelmeywatqanliqini, xitayning tetür teshwiqatigha matériyal bolushni xalimaydighanliqini tekitligen.

Chawush'oghluning bu sözliri heqqide öktichi partiye rehberliri özlirining bahasini otturigha qoydi. Ziyaritimizni qobul qilghan “Iyi” partiyesining türkiy xelqlerge mes'ul mu'awin re'isi fahrettin yoqush ependining qarishiche, emeliyet chawush'oghluning éytqan sözlirige pütünley uyghun emeslikini, belki uning bu bildürüshining bolghusi saylamda awaz élish üchün ikenlikini ilgiri sürdi. U, mundaq dédi: “2023-Yilida türkiyede saylam bar. Türk xelqi sherqiy türkistan mesilisige köngül bölidu. Hökümet hazirgha qeder bu mesilige taza köngül bölmidi. Emdilikte hörmetlik ministir burunqi sewenliklirini yoshurushqa tirishiwatidu. Sherqiy türkistan mesilisi türkiyede kün tertipke kelgen waqtida ‛biz xitayning zémin pütünlükige hörmet qilimiz‚ dep bayanat berdi. Sherqiy türkistandiki éghir weziyetni körmeske saldi. Xitay bilen bolghan munasiwitini tereqqiy qildurushqa tirishti. Eslide jaza lagérliri qurulghandin buyanqi 5 yil ichide türkiye hökümiti xitaygha tüzük inkas qayturmighan idi. Men bügünki kün'ge kelgende türkiye tashqi ishlar ministiri mewlut chawush'oghlining Uyghur türkliri toghrisida bularni déyishi pütünley yéqinlishiwatqan saylamda türk xelqining awazini élishtin ibaret dep oylaymen”.

Enqerediki hajiteppe uniwérsitétining dotsénti, türkiye-xitay munasiwetliri heqqide analiz élip bérip kéliwatqan mutexessis doktor erkin ekrem ependi tashqi ishlar ministiri mewlut chawush'oghluning Uyghurlar toghrisidiki bayanatining sewebining türkiye 2015-yilidin tartip xitay bilen bolghan munasiwetni kücheytish istratégiyesi yürgüzüp, xitayning köp wedilirini anglighanliqini, bular emelge ashmighanliqi üchün bu weziyetke duch kélishtin kélip chiqqanliqini ilgiri sürdi.

Doktor erkin ekrem ependi aldimizdiki yillardimu türkiye bilen xitay otturisidiki munasiwetning dégendek yaxshi bolup ketmeydighanliqini bildürdi.

“Kélechek” partiyesining mu'awin re'isi seljuq özdagh ependi türkiye tashqi ishlar ministiri mewlut chawush'oghluning Uyghurlar toghrisidiki sözliri heqqide köz qarishini biz bilen ortaqliship mundaq dédi: “Türkiye hökümiti hazirgha qeder Uyghurlar toghrisida aktip pozitsiye bildürmigen idi. Néme üchün désingiz? iqtisadiy kirizis ichide idi. Xitaydin töwen ösüm bilen qerz élish, xitayning meblegh sélishini kütkechke Uyghur mesiliside xitaygha qarshi küchlük inkas qayturmighanidi. Tashqi ishlar ministirining bügünki kün'ge kelgende bundaq bir bayanat bérishi, xitaydin kütkenlirining emelge ashmighanliqi we türkiyede saylamning yéqinliship qalghanliqidin bolsa kérek dep oylaymen”.

2017-Yilidin bügün'giche türkiye prézidénti 3 qétim, tashqi ishlar ministiri 5 qétim, tashqi ishlar ministirliqi bayanatchisi 3 qétim, hakimiyet béshidiki adalet we tereqqiyat partiyesi bayanatchisi 5 qétim bayanat bérip Uyghurlarning hazirqi éghir weziyitini otturigha qoyghan bolsimu, öktichi partiyeler buning bekla yétersiz ikenlikini ilgiri sürüshmekte.