Türkiyediki Uyghurlarning bixeterlik endishisi kücheymekte

18-Yanwar küni türkiye saqchiliri öyige basturup kirip tutqun qilin'ghan abdullah medseydi.

18-Yanwar istanbulda qoralliq saqchilar teripidin bir qanche Uyghurning öyi basqun qilinip, “Iraq we sham islam dölitining ezasi” dégen jinayet bilen qolgha élin'ghan. Qolgha élin'ghanlarning ichide 4 balining anisi amine bekirmu bar bolup, amine bekrining qizi aliye ziyaritimizni qubul qilip mundaq dédi:” künlirim intayin endishe ichide ötti, türkiyede Uyghurlarning hayati bixeterliki yoq iken. Gunahsiz kishilerning yirim kéchide qoralliq saqchilar tutup élip kétiwatidu. Xitay-türkiye otturisidiki öz ara qayturwétish kélishimnamisini emeliylishiwatidu. Bu ay ichide 30 din köp Uyghurni öyidin xitaygha qayturwétimiz dep tehdit bilen qorqutup qolgha aldi. Xitay sherqiy türkistanda birsini qolgha almaqchi bolsa, ‛sen térorist ikensen, sen islam dölitining ezasi ikensen‚ dep töhmet artip qolgha alatti, andin türmige apirip öltüriwetti. Hazir türkiyedimu oxshash ehwalni yashawatimiz. “

18-Yanwar qolgha élin'ghanlarning ichide amine bekir qatarliq bir nechche kishi qoyup bérilgenlikini bolsimu, toluq sanliq melumatning bolmasliqi seweblik qanche kishining tutulghanliqi we qanche kishining qayturwétish merkizige qamalghanliqi éniq emes iken.

Türkiyediki bezi teshkilatlar Uyghurlargha qaritilghan qoralliq saqchilarning tuyuqsiz tutqun qilish herikitini qattiq eyiblimekte.

Sherqi türkistan kishilik hoquqni közitish jem'iyiti mezkur weqe heqqide bayanat ilan qilip, hökümettin xitay bilen tüzgen “Jinayetchilerni öz ara qayturup bérish kélishimnamisi” ni awazgha qoymasliqni, Uyghurlarning öyige quralliq saqchilarning basturup kirishge xatime birip, muwapiq shekilde munasiwetlik organlar teripidin chaqirilishini telep qilghan.

Sherqi türkistan kishilik hoquqni közitish jem'iyitining diréktori nurettin izbasar ependim ziyaritimizni qubul qilip, türkiyediki Uyghurlarning bixeterlik endishisining küchiyishining sewebi heqqide toxtilip ötti.

Türkiyediki bezi Uyghur teshkilatliri bolsa Uyghurlargha qaritilghan tutqun herikiti we xitaygha qayturwétish weqelirining köptüriwétilgenlikini éytip kelmekte. “Duwar” gézitide ilan qilin'ghan” türkiyediki Uyghurlarning öyliri néme üchün saqchilar teripidin basqun qilinidu?” namliq xewerde söz qilghan sherqi türkistan teshkilatlar birlikining re'isi hidayitullah oghuzxan Uyghurlargha qaritilghan tutqun herikitining mewjut emeslikini, Uyghurlarni teshwishlendürüshtin saqlinish kéreklikini éytip mundaq dégen:

” xitay bilen türkiye otturisida kélishimname imzalan'ghanliqi üchün bir-ikki Uyghur tutqun qilinsa, derhal ijtima'iy taratqularda herketlinish bolup kétidu. Bir kishi tutqun qilinsa, 100 kishi tutqun qilin'ghandek inkas bildürüliwatidu. Uyghurlargha qaritilghan alahide bir herket yoq. Meqsitimiz kishilerni qorqutmastin mesilini hel qilish. “

18-Yanwar küni tutqun qilin'ghan abdulla metseydining ayali melike xanim ziyaritimizni qobul qildi. Melike xanimning éytishiche, saqchilar xitaygha qarshi pa'aliyet bilen shughullan'ghanliqi ispatlansa, er-ayal her ikkisini xitaygha qayturwétidighanliqini éyitqan.

Xitay bilen türkiye otturisida imzalan'ghan “Jinayetchilerni öz ara qayturup bérish kélishimnamisi” türkiyediki Uyghurlarning endishisini künséri kücheytmekte.

2018-Yili burhan kérim isimlik bir Uyghur türkiye saqchi da'iriliri teripidin kaméra xatirisidiki bir gumandargha oxshitilip tutqun qilin'ghan. Teptish idarisidin burhanning kaméra xatirisidiki gumandargha oxshimaydighanliqi, ikkisining oxshimighan ikki kishi ikenlikige a'it doklat kelgen. Biraq doklatqa qaralmighan, burhanning adwokatighimu xewer birelmey 2018-yili 5-may küni türkiye hawa yolliri TK072 nomurluq ayropilan bilen xitaygha qayturulghan.

Erdoghan hökümitige yiqin siyasetchiler bir Uyghurningmu xitaygha qayturulmighanliqini éytip kéliwatqan bolsimu, munasiwetlik höjjetler bezi Uyghurlarning xitaygha qayturulghanliqini ispatlimaqta.

Biz tonulghan kishilik hoquq adwokati, proféssur ilyas do'an ependimdin qayturwétish merkizidiki Uyghurlarning xitaygha qayturulush xewpining bar-yoqliqini soriduq. Ilyas do'an ependim so'allirimizgha xet arqiliq jawap mundaq dédi:

” xeter astida bolghanlar bar. Lékin délosigha men qarawatqan kishilerning arisida qayturwétilgenler yoq. Lékin bu xil ehwal yüz bermeydu dégili bolmaydu. Bezi ehwallar yüz bérishi mumkin. Bolupmu etrapidikiler bilen bolghan alaqisi yéterlik qoyuq bolmighan kishilerning bu xil xeter astida qélish éhtimalliqi téximu chong. Chünki tutulup, qayturwétish merkizige solan'ghan birsining téshida köngül bölüdighan birer adimi bolmisa, xitaygha qayturwétish éhtimalliqi téximu yuqiri bolidu. Chünki türkiye xitaydin köp sommiliq qerz aldi. Bu seweblik xitaygha qarshi küchlerge sezgür ikenlikini körsitish üchün héchqandaq uruq-tughqini bolmighan Uyghurlarni qurban qilmaqta. Türmige solan'ghan Uyghurlar bixeterrek. Chünki türmilerge teptish mes'ul. Qayturwétish merkizidiki Uyghurlarning ehwali téximu xeterlik. Qayturwitish merkizi ichkiy ishlar ministérliqigha qaraydu. Türmidiki birsi diniy nikah qilin'ghan ayali bilen teptishning ruxsitide körüsheleydu. Lékin qayturwétish merkizidiki birsi adwokatidin bashqa héchkim bilen körüshelmeydu.”

Ilyas do'an ependim yene xitaygha qayturwétilgen Uyghurlarning tizimlikige érishish mumkinchiliki heqqide sorighan so'alimizgha jawap bérip mundaq dédi:

” tizimlikni xitaygha qayturwétilgenlerning a'ile ezaliri adwokatqa wakalet berse, adwokat arqiliq telep qilghili bolidu. Lékin bu intayin tes. Chünki xitaygha qayturwétilgenlerning köpinchisi türkiyede héchqandaq uruq-tughqini bolmighan kishiler. Buningdin bashqa parlaménit ezaliri jumhur bashqanliqtin melumat telep qilsa bolidu. Lékin bu ulargha choqum éniq jawap bérilidu dégenlik emes. “

Türkiye bilen xitay otturisidiki munasiwetning yéqinlishishi Uyghurlarning türkiyediki siyasiy we ijtima'iy pa'aliyetlirining cheklimige uchrishining asasiy sewebi dep qaralmaqta. Misirdiki Uyghurlargha qaritilghan keng kölemlik tutqun herikitining tesirini téxiche unutalmighan muhajirettiki Uyghurlar türkiyening misirgha oxshash Uyghurlarni keng kölemde xitaygha qayturup bérish éhtimaldin qattiq endishilenmekte.