Уйғур қирғинчилиқиға қош өлчәм вә хитайниң пәләстин тактикиси

Түркийә хәвпсизлик хадимлири хитай әлчиханисиниң алдида нөвәт тутуватқан уйғур лагер қурбанлири йеқинлирини тарқитиветишкә урунмақта. 2021-Йили 3-феврал. Әнқәрә.

Пәләстин вә исраилийә оттурисидики кризисқа түркийәдә һөкүмәт вә хәлқ қаттиқ инкас билдүргән болуп, корона вируси тәдбирлири ичидә кочиға чиқиш чәкләнгән болушиға қаримай, түркийәниң һәрқайси шәһәрлиридә пәләстинни қоллаш вә исраилийәгә қарши туруш намайишлири елип берилған.

Бир қанчә ай бурун әнқәрә, истанбул вә қәйсәридики лагер қурбанлири йеқинлириниң хитайға қарши намайишлири түркийә хәвпсизлик тармақлири тәрипидин мәҗбурий тарқитиветилгән болуп, пәләстингә көрсәткән сәзгүрлүкниң уйғур мәсилисигә көрситилмәслики қаттиқ ғулғула қозғимақта.

Пәләстин-исраилийә тоқунушидин кийин, түркийә һөкүмити исраилийәни қаттиқ әйиблигән болуп, түркийә җумһур рәиси рәҗәп тайип әрдоған пәләстин давасиниң әң қизғин қоллиғучилиридин бири һесаблинидикән.

Ақ партийә һөкүмитиниң исраилийәни қаттиқ тәнқид қилиши ахбарат вастилирида кәң йәр алған болуп, әрдоған пәләстин даваси үчүн һәрқандақ бәдәл төләштин янмайдиғанлиқини ейтип мундақ дегән: “пәләстиндә йүз бериватқан зулумға қарши чиқишни давамлаштуримиз, зулумға қарши туруш вә мәзлумға игә чиқиш үчүн қанчилик бәдәл төләш керәк болса буни төләштин өзимизни тартмаймиз.”

Әрдоған нигерийә, русийә, ирақ, қирғизистан, һиндонезийә, иорданийә, қатар қатарлиқ ислам вә түрк дуняси дөләтлири президентлириниң көпинчисигә телефон қилип, пәләстин мәсилисини муһакимә қилған. Бирләшкән дөләтләр тәшкилати, ислам һәмкарлиқ тәшкилати қатарлиқ хәлқаралиқ тәшкилатлар билән пәләстин мәсилисидә сиясий пикир ортақлиқи шәкилләндүрүш үчүн җиддий дипломатик тиришчанлиқ көрсәткән.

Әрдоған йәнә пәләстин мәсилисидә америка президентиниму қаттиқ тәнқид қилип мундақ дегән: “байден қанлиқ қолиңиз билән тарих йезиватисиз, пәләстин тупрақлири қан билән ююлуватиду. Сиз буниңға ярдәм бериватисиз.”

Түркийә һөкүмити вә әрдоғанниң уйғур вә пәләстин мәсилисидики пәрқлиқ позитсийәси рошән селиштурма һасил қилған болуп, 17-май күни “ийи” партийәсиниң қурултийида сөз қилған мәрал ақшәнәр ханим әрдоғанниң пәләстингә көрсәткән сәзгүрлүкини “шәрқи түркистан” ға көрсәтмигәнликини, әрдоғанниң “хитайниң зулумиға қарши шәрқи түркистанлиқлар үчүн еғизиниму ечип қоймиғанлиқини” ейтқан.

20-Май күни тивиттер һесаби арқилиқ ипадә билдүрүп, әрдоғанниң исраилийигә варқирап-җарқирап, хитайниң алда боюн қисип турғанлиқини бичарилик дәп атиған.

Ибни халдун университети хәлқара мунасивәтләр кәспиниң докторанти мәвлан тәңриқут әпәндим түркийәниң уйғур вә пәләстин мәсилисидә тутқан позитсийидә интайин чоң пәрқ барлиқини, пүтүн партийиләрниң бирдәк пәләстинни қоллайдиғанлиқини, уйғур мәсилисидә болса дөләтни башқуруватқан партийиләрниң адәттә хитай билән болған мунасивәткә бәкрәк қарайдиғанлиқини ейтти вә бу пәрқлиқ позитсийәниң сәвәби һәққидә тохтилип мундақ деди: “биринчидин, түркийә пәләстингә йеқин болғанлиқи, ‍османли дөлити билән ортақ тарихи болғанлиқи, әрәбләрниң сани вә тәсир күчи чоң болғанлиқи вә пәләстин даваси узун йиллиқ хәлқаралиқ дава болғанлиқи сәвәбидин түркләр пәләстин һәққидә көп нәрсә билиду, йәни күчлүк аммиви асас бар. Иккинчидин, пәләстин мәсилиси һәр қетим түркийәдә һәр қайси сиясий партийиләр үчүн өзигә қоллиғучи топлаш пурсити болуп келигилик, бу башқа мусулман дөләтлиридиму шундақ. Бу йәрдә бир сиясий мәқсәт бар. Үчинчи, пәләстин мәсилисигә саһиб чиқиш бәзидә мусулман дунясиға лидир болуш билән мунасивәтликтәк тәсир пәйда қилиду.”

Мәвлан әпәндим йәнә уйғур мәсилисиниң түркийәдә пәләстин мәсилисидәк тәсир қозғиялмаслиқиниң сәвәблири һәққидә тохтилип мундақ деди: “уйғурлар әрәбләрдәк тәсир күчкә егә әмәс, уйғур мәсилиси түркийәдә сайлам вә сиясәткә көп тәсир көрситәлмәйду. Сиясий вә иқтисадий мәнпәәт сәвәбидин һөкүмәт уйғурларни асасий еқим медияларға көп чиқармайду, паалийәтләрни бәлгилик даирә ‍ичидә чәкләп қойиду.”

Пәләстин вә исраилийә оттурисидики тоқунуш йеңи бир дипломатик мусабиқисигә айланған болуп, хитай пәләстин вә исраилийә оттурисидики тоқунуштин сиясий мәнпәитини қандуруш үчүн әң юқири чәктә пайдилиниватқанлиқи илгири сүрүлмәктә.

Исраилийә-пәләстин тоқунушидин кийин хитай пүтүн тәшвиқат васитилиридин пайдиллинип, америка вә исраилийәни қаттиқ әйиблигән. Хитай бирләшкән дөләтләр тәшкилати қатарлиқ хәлқаралиқ тәшкилатларда пәләстин мәсилисини күчиниң йитишичә күнтәртиптә тутуп турушқа тиришиватқан болуп, хитайниң иттипақдашлири билән биллә пәләстин мәсилиси арқилиқ мусулман дөләтләрни әтрапиға топлаш үчүн зор күч сәрп қиливатқанлиқи оттуриға қоюлмақта.

Дуня уйғур қурултийи хитай ишлири комитетиниң мудири илшат һәсән әпәнди зияритимизни қобул қилди вә пәләстин мәсилиси давамлиқ күнтәртиптә турса американиң диққитини оттура шәрққә мәркәзләштүрүшкә пайдилиқ икәнликини, бу американиң ташқий сияситини ахири чиқмайдиған җәңги-җедәлгә сөрәп әкиридиғанлиқини, американиң оттура шәрқтики бу патқаққа петип қилишиниң хитайға пайдилиқ икәнликини, шуңа пәләстин мәсилисиниң бирләшкән дөләтләр тәшкилатиниң қарарлириға қарита тездин һәл қилинишниң һәм дуняға һәм уйғурларға мәлум дәриҗидә пайдилиқ икәнликини ейтти.

Илшат һәсән әпәндим зияритимиз давамида хитайниң пәләстин мәсилисидин пайдиллиниватқанлиқини ейтип мундақ деди: “пәләстин мәсилиси қизиқ нуқта болсила хитай очуқ ашкара оттуриға чиқип мәсилини кеңәйтишкә бурундин тартип актип арилишип кәлгән. Шуңа пәләстин мәсилисидин хитай зор дәриҗидә үнүмлүк пайдилиниду. Миниң шәрқий түркистанлиқларға қилидиған шәхсий тәвсийәм бизниң позитсийимиз бу мәсилигә бирләшкән дөләтләр тәшкилатиниң қарари вә хәлқара қанун бойичә пәләстин мәсилисини хәлқараниң һәл қилишини тәләп қилиш болиши керәк.”

Голландийәдә турушлуқ уйғур кишилик һоқуқ паалийәтчиси асийә уйғур ханим хитайниң дуняниң диққитини пәләстин вә исраилийә тоқунушиға мәркәзләштүрүп, уйғур қирғинчилиқидин узақлаштурушқа тиришиватқанлиқини ейтти вә мундақ деди:

“уйғур сиясий паалийәтчиллири бу мәсилигә наһайити сәзгүрлүк билән муамилә қилиши керәк вә җәмийәттә көзгә көрүнгән сиясий шәхсләрниң йәңгилтәклик билән пәләстинни яки исраилийәни қоллаш тәшәббусини уйғур хәлқи намидин оттуриға қоюши наһайити хәтәрлик дәп ойлаймән. Бу биз үчүн наһайити пайдисиз. Биз пәләстин хәлқигә өзимизниң намидин һесдашлиқ қилсақ болиду. Лекин милләтниң намидин қилғинимизда бизниң уйғур давайимизда пассип рол ойнап қилиши мумкин.”

Әң йеңи мәлуматларға қариғанда, исраилийә вә хамас қораллиқ тәшкилати уруш тохтитиш үчүн келишим һасил қилған болуп, пәләстин мәсилисиниң тинҗиши мутәхәссисләр тәрипидин уйғур мәсилисигә пайдилиқ дәп қаралмақта.