Uyghur qirghinchiliqigha qosh ölchem we xitayning pelestin taktikisi

Ixtiyariy muxbirimiz azigh
2021.05.22
Uyghur qirghinchiliqigha qosh ölchem we xitayning pelestin taktikisi Türkiye xewpsizlik xadimliri xitay elchixanisining aldida nöwet tutuwatqan Uyghur lagér qurbanliri yéqinlirini tarqitiwétishke urunmaqta. 2021-Yili 3-féwral. Enqere.
RFA/Azigh

Pelestin we isra'iliye otturisidiki krizisqa türkiyede hökümet we xelq qattiq inkas bildürgen bolup, korona wirusi tedbirliri ichide kochigha chiqish cheklen'gen bolushigha qarimay, türkiyening herqaysi sheherliride pelestinni qollash we isra'iliyege qarshi turush namayishliri élip bérilghan.

Bir qanche ay burun enqere, istanbul we qeyseridiki lagér qurbanliri yéqinlirining xitaygha qarshi namayishliri türkiye xewpsizlik tarmaqliri teripidin mejburiy tarqitiwétilgen bolup, pelestin'ge körsetken sezgürlükning Uyghur mesilisige körsitilmesliki qattiq ghulghula qozghimaqta.

Pelestin-isra'iliye toqunushidin kiyin, türkiye hökümiti isra'iliyeni qattiq eyibligen bolup, türkiye jumhur re'isi rejep tayip erdoghan pelestin dawasining eng qizghin qollighuchiliridin biri hésablinidiken.

Rejep-Tayip-Erdoghan-202105.jpg
17-May küni türkiye jumhur re'isi rejep tayip erdoghan jumhuriyet kabinét yighinida isra'iliyening térror döliti ikenlikini éytmaqta. 2021-Yili 17-may. Enqere.

Aq partiye hökümitining isra'iliyeni qattiq tenqid qilishi axbarat wastilirida keng yer alghan bolup, erdoghan pelestin dawasi üchün herqandaq bedel töleshtin yanmaydighanliqini éytip mundaq dégen: “Pelestinde yüz bériwatqan zulumgha qarshi chiqishni dawamlashturimiz, zulumgha qarshi turush we mezlumgha ige chiqish üchün qanchilik bedel tölesh kérek bolsa buni töleshtin özimizni tartmaymiz.”

Erdoghan nigériye, rusiye, iraq, qirghizistan, hindonéziye, i'ordaniye, qatar qatarliq islam we türk dunyasi döletliri prézidéntlirining köpinchisige téléfon qilip, pelestin mesilisini muhakime qilghan. Birleshken döletler teshkilati, islam hemkarliq teshkilati qatarliq xelq'araliq teshkilatlar bilen pelestin mesiliside siyasiy pikir ortaqliqi shekillendürüsh üchün jiddiy diplomatik tirishchanliq körsetken.

Erdoghan yene pelestin mesiliside amérika prézidéntinimu qattiq tenqid qilip mundaq dégen: “Baydén qanliq qolingiz bilen tarix yéziwatisiz, pelestin tupraqliri qan bilen yuyuluwatidu. Siz buninggha yardem bériwatisiz.”

Türkiye hökümiti we erdoghanning Uyghur we pelestin mesilisidiki perqliq pozitsiyesi roshen sélishturma hasil qilghan bolup, 17-may küni “Iyi” partiyesining qurultiyida söz qilghan meral aqshener xanim erdoghanning pelestin'ge körsetken sezgürlükini “Sherqi türkistan” gha körsetmigenlikini, erdoghanning “Xitayning zulumigha qarshi sherqi türkistanliqlar üchün éghizinimu échip qoymighanliqini” éytqan.

20-May küni tiwittér hésabi arqiliq ipade bildürüp, erdoghanning isra'iliyige warqirap-jarqirap, xitayning alda boyun qisip turghanliqini bicharilik dep atighan.

Ibni xaldun uniwérsitéti xelq'ara munasiwetler kespining doktoranti mewlan tengriqut ependim türkiyening Uyghur we pelestin mesiliside tutqan pozitsiyide intayin chong perq barliqini, pütün partiyilerning birdek pelestinni qollaydighanliqini, Uyghur mesiliside bolsa döletni bashquruwatqan partiyilerning adette xitay bilen bolghan munasiwetke bekrek qaraydighanliqini éytti we bu perqliq pozitsiyening sewebi heqqide toxtilip mundaq dédi: “Birinchidin, türkiye pelestin'ge yéqin bolghanliqi, ‍osmanli döliti bilen ortaq tarixi bolghanliqi, ereblerning sani we tesir küchi chong bolghanliqi we pelestin dawasi uzun yilliq xelq'araliq dawa bolghanliqi sewebidin türkler pelestin heqqide köp nerse bilidu, yeni küchlük ammiwi asas bar. Ikkinchidin, pelestin mesilisi her qétim türkiyede her qaysi siyasiy partiyiler üchün özige qollighuchi toplash pursiti bolup kéligilik, bu bashqa musulman döletliridimu shundaq. Bu yerde bir siyasiy meqset bar. Üchinchi, pelestin mesilisige sahib chiqish bezide musulman dunyasigha lidir bolush bilen munasiwetliktek tesir peyda qilidu.”

Mewlan ependim yene Uyghur mesilisining türkiyede pelestin mesilisidek tesir qozghiyalmasliqining sewebliri heqqide toxtilip mundaq dédi: “Uyghurlar ereblerdek tesir küchke ége emes, Uyghur mesilisi türkiyede saylam we siyasetke köp tesir körsitelmeydu. Siyasiy we iqtisadiy menpe'et sewebidin hökümet Uyghurlarni asasiy éqim médiyalargha köp chiqarmaydu, pa'aliyetlerni belgilik da'ire ‍ichide cheklep qoyidu.”

Pelestin we isra'iliye otturisidiki toqunush yéngi bir diplomatik musabiqisige aylan'ghan bolup, xitay pelestin we isra'iliye otturisidiki toqunushtin siyasiy menpe'itini qandurush üchün eng yuqiri chekte paydiliniwatqanliqi ilgiri sürülmekte.

Isra'iliye-pelestin toqunushidin kiyin xitay pütün teshwiqat wasitiliridin paydillinip, amérika we isra'iliyeni qattiq eyibligen. Xitay birleshken döletler teshkilati qatarliq xelq'araliq teshkilatlarda pelestin mesilisini küchining yitishiche küntertipte tutup turushqa tirishiwatqan bolup, xitayning ittipaqdashliri bilen bille pelestin mesilisi arqiliq musulman döletlerni etrapigha toplash üchün zor küch serp qiliwatqanliqi otturigha qoyulmaqta.

Dunya Uyghur qurultiyi xitay ishliri komitétining mudiri ilshat hesen ependi ziyaritimizni qobul qildi we pelestin mesilisi dawamliq küntertipte tursa amérikaning diqqitini ottura sherqqe merkezleshtürüshke paydiliq ikenlikini, bu amérikaning tashqiy siyasitini axiri chiqmaydighan jenggi-jédelge sörep ekiridighanliqini, amérikaning ottura sherqtiki bu patqaqqa pétip qilishining xitaygha paydiliq ikenlikini, shunga pelestin mesilisining birleshken döletler teshkilatining qararlirigha qarita tézdin hel qilinishning hem dunyagha hem Uyghurlargha melum derijide paydiliq ikenlikini éytti.

Ilshat hesen ependim ziyaritimiz dawamida xitayning pelestin mesilisidin paydilliniwatqanliqini éytip mundaq dédi: “Pelestin mesilisi qiziq nuqta bolsila xitay ochuq ashkara otturigha chiqip mesilini kéngeytishke burundin tartip aktip ariliship kelgen. Shunga pelestin mesilisidin xitay zor derijide ünümlük paydilinidu. Mining sherqiy türkistanliqlargha qilidighan shexsiy tewsiyem bizning pozitsiyimiz bu mesilige birleshken döletler teshkilatining qarari we xelq'ara qanun boyiche pelestin mesilisini xelq'araning hel qilishini telep qilish bolishi kérek.”

Gollandiyede turushluq Uyghur kishilik hoquq pa'aliyetchisi asiye Uyghur xanim xitayning dunyaning diqqitini pelestin we isra'iliye toqunushigha merkezleshtürüp, Uyghur qirghinchiliqidin uzaqlashturushqa tirishiwatqanliqini éytti we mundaq dédi:

“Uyghur siyasiy pa'aliyetchilliri bu mesilige nahayiti sezgürlük bilen mu'amile qilishi kérek we jem'iyette közge körün'gen siyasiy shexslerning yenggilteklik bilen pelestinni yaki isra'iliyeni qollash teshebbusini Uyghur xelqi namidin otturigha qoyushi nahayiti xeterlik dep oylaymen. Bu biz üchün nahayiti paydisiz. Biz pelestin xelqige özimizning namidin hésdashliq qilsaq bolidu. Lékin milletning namidin qilghinimizda bizning Uyghur dawayimizda passip rol oynap qilishi mumkin.”

Eng yéngi melumatlargha qarighanda, isra'iliye we xamas qoralliq teshkilati urush toxtitish üchün kélishim hasil qilghan bolup, pelestin mesilisining tinjishi mutexessisler teripidin Uyghur mesilisige paydiliq dep qaralmaqta.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.