Түркийәниң сабиқ бас министири һөкүмәтниң түркийәдики уйғурларни таҗикистанға қайтуруш ойи барлиқини илгири сүрди

Мухбиримиз әркин
2020.07.29
exmet-dawutoghlu-sozde.jpg Түркийәниң сабиқ баш министири вә “кәлгүси партийә” ниң рәиси әһмәт давутоглу партийисиниң йиғинидин кейин мухбирларни күтүвелиш йиғинида. 2019-Йили 19-декабир, әнқәрә, түркийә.
AFP

Түркийә келәчәк партийәсиниң рәиси, сабиқ түркийә баш министири әхмәт давутоғлу келәчәк партийәсиниң бир йәрлик тәшкилатиниң 27-июл өткүзүлгән қурултийида нутуқ сөзләп, түркийә һөкүмитиниң түркийәдики уйғур мусапирлирини таҗикистан арқилиқ хитайға қайтурушни пиланлаватқанлиқини илгири сүргән. Давутоғлу әрдоған һөкүмитиниң уйғур сияситини қаттиқ тәнқидләп, уйғурларни хитайға қайтуруш түркийәниң өз вақтида әзәрбәйҗан мусапирлирини “сталинға тутуп бәргәнлики билән охшаш” икәнликини тәкитлигән.

Униң сөзи әрдоғанниң адаләт вә тәрәққият партийәсидики парламент әзалириниң дәрһал рәт қилишиға учриған болсиму, лекин әрдоған һөкүмитидә бир мәзгил баш министирлиқ вәзиписини өтигән давутоғлуниң сөзи муһаҗирәттики уйғурларда вә кишилик һоқуқ тәшкилатлирида җиддий әндишә қозғиди. Давутоғлу юқириқи сөзләрни келәчәк партийәсиниң ардахан вилайәтлик қурултийида тәкитлигән.

Униң тәкитлишичә, уйғур мусапирлирини хитайға қайтуруш “бир тарихий хиянәт” болидикән. Давутоғлу сөзидә “мәйли хәлқара таратқулардики болсун, мәйли дөләт ичи таратқулиридики хәвәрләрдә болсун түркийәдики тәхминән 50 миңдәк уйғур қериндишимизниң хитайға қайтурулуши үчүн 3-бир дөләткә, таҗикистанға өткүзүп берилип, у йәрдин хитайға қайтуруш пиланлиниватқанлиқи һәққидә учур кәлмәктә. Достлар! бу тарихий хиянәттур, бу қериндашлиққа хиянәт болиду” дегән.

Униң тәкитлишичә, әгәр түркийәдики уйғурларниң ичидә террорлуққа четилған һәрқандақ бири болса, уни түркийә һөкүмити өзи тепип чиқип җазалиши керәк икән. У йәнә мундақ дегән: “әгәр буниңда террорлуқ амили болмиса, улар бу земинға хитайниң зулумидин қечип кәлгән болса, уларни қайта хитайға қайтуруп бериш, сталинға өткүзүп берилгән әзәрбәйҗанлиқ қериндашлиримизға охшаш бизниң йүрикимизни көйдүрүп, бу земинни қорқунчлуқ йәргә айландуруп қойиду”.

Давутоғлу бу сөзләрни әнглийәдики “муһапизәтчи” гезити 27-июл хәвәр берип, әрдоған һөкүмитиниң мусулмандарчилиқ вәдисини бузмай туруп, уйғурларни хитайға өткүзүп беришниң бир йолини тапқанлиқи, уларни таҗикистанға йолға селиватқанлиқи, таҗикистанниң уларни хитайға өткүзүп бериватқанлиқини илгири сүргән. Буниң алдида әрдоғанниң ақ партийәси ( адаләт вә тәрәққият партийәси)билән милләтчи һәрикәт партийәси түркийә парламентида өктичи партийәләрниң уйғурлар учраватқан кишилик һоқуқ дәпсәндичиликини тәкшүрүш тоғрисидики бир қанун лайиһәсини рәт қилған. Бу, бири исламчилиқ, йәнә бири милләтчилик билән тонулған бу икки партийиниң мәзкур қанун тәклип лайиһәсини 2-қетим рәт қилиши иди.

Биз 28-июл күни һакимийәт бешидики адаләт вә тәрәққият партийәсиниң әнқәрәдики мәркизи комитети вә уларниң бәзи парламент әзалириға телефон қилип, уларниң инкасини елишқа тириштуқ. Ахири, “ақ партийә” ниң парламент әзаси халис далкиличниң ишханиси соаллиримизға җаваб берип, давудоғлуниң сөзлирини рәт қилди.

Халис далкиличниң чагри исимлик бир ишхана мәсули, нөвәттә далкиличниң парламент йиғинида интернет қанунини музакирә қиливатқанлиқи вә униң телефонда сөзлишәлмәйдиғанлиқи билдүрүп: “давутоғлуниң сөзи тоғра әмәс. У бурун баш министир болған, лекин һазир баш министир әмәс. Уйғур түрклирини милләт вәкилимизму, тайип әрдоғанму вә ақ партийәсиму өзиниң қериндишидәк көриду. Уларниң һузурсиз яшиши вә изтирап чекишигә бәк көңли йерим болиду. Мән пәқәт мушуларнила дейәләймән. Һөкүмәтниң күнтәртипидә (давутоғлу ейтқандәк) ундақ бир пилан йоқ, бу ялған” деди.

Түркийәдики бәзи өктичи партийә парламент әзалириниң тәкитлишичә, уйғурларни өткүзүп беришкә алақидар бәзи индивидуал, йәни айрим һадисиләрниң йүз беришини чәткә қаққили болмисиму, лекин әрдоған һөкүмитиниң уйғур мусапирлирини коллектип өткүзүп бериштәк бундақ бир пиланни иҗра қилишқа җүрәт қилиши бәк мүшкүл икән. “ийи” партийәсиниң парламент әзаси фәһрәттин йокуш әпәнди 28-июл зияритимизни қобул қилип, түркийә җамаәт пикриниң буниңға йол қоймайдиғанлиқини билдүрди.

Фәһрәттин йокуш әпәнди мундақ деди: “хитай һөкүмитиниң түркийәдин бундақ бир тәлипи бар. Лекин түркийә түркийәгә келип панаһлиниватқан уйғур түрк қериндашлиримизға бундақ бир ишни қилиду, дәп ойлимаймән. Чүнки, җамаәт пикриниң бесими бар. Түркийәдә һөкүмәт әгәр бундақ бир ишни қилишқа қопса, җиддий наразилиққа учрайдиғанлиқини билиду. Шуңа, биз түркийә түркийәдә паналиниватқан уйғур мусапирлирини таҗикистандәк хитайға асан өткүзүп беридиған 3-дөләтләргә йолға салиду, дәп ойлимаймиз”.

Лекин фәһрәттин йокушниң агаһландурушичә, һәрқандақ бир уйғурниң таҗикистан, қазақистандәк дөләтләргә қайтурулуши уларни өлүмгә тутуп бәргәнлик билән охшаш икән. У, чүнки бу дөләтләрниң уйғурларни хитайға қайтуруп бериши ениқ икәнликини билдүрди. Фәһрәттин йокуш мундақ дәйду: “(уйғурлар) хитайға биваситә қайтурулмай васитилик һалда 3-дөләт арқилиқ йәни қазақистан яки таҗикистандәк дөләтләр арқилиқ қайтурулса, бу қериндашлиримизниң хитайға васитилик қайтуруп берилидиғанлиқи мәлум. Шуниң үчүн бу қарап туруп, бу инсанларни өлүмгә тутуп бериш дегәнликтур. Буни қобул қилиш мумкин әмәс”.

Давутоғлу ардахандики қурултайда сөзлигән сөзидә йәнә әрдоған һөкүмитини уйғур районидики җаза лагерлирини инкар қилип, хитайниң мәзкур райондики қирғинчилиқини ақлап келиватқан түркийәдики радикал солчи партийә- “вәтән партийә” си вә униң рәһбири доғу перинчәкниң йолида маңди, дәп әйиблигән. Униң тәкитлишичә, әрдоған һөкүмитини қоллаватқан милләтчи һәрикәт партийәси униң “уйғурларни васитилик хитайға өткүзүп беришигә йол қоймаслиқи керәк” икән.

Давутоғлу әрдоғанға хитабән мундақ дәйду: “үрүмчидә қәтлиам йүз бәргәндә мөһтәрәм җумһур рәиси буни ирқий қирғинчилиқ, дегәниди. У вақитта мән ташқи ишлар министири идим. Бу сөзләр билән хитайни тәнқид қилиш билән бир вақитта йәнә үрүмчигә, хитайға вә қәшқәргә берип, һәм хитай билән аримизни түзидуқ һәм уйғур қериндашлиримизниң һәқлиригә игә чиқтуқ. Бу бүгүнму қилишқа тегишлик иштур”.

Давутоғлу әрдоған һөкүмитиниң ташқи ишлар министири вәзиписини өтәватқан 2010-йили үрүмчи вә қәшқәрни зиярәт қилип, у йәрдики уйғурлар билән учрашқан. У қәшқәрдә түрк тилиниң бу қәдими шәһәрдә барлиққа кәлгәнликини тәкитлигәниди.

Пикир қошуң

Радиониң ишлитиш шәртлиригә асасән, пикирлириңиз тәкшүргүчиләр тәрипидин тәстиқлиниши вә мувапиқ дәриҗидә тәһрирлиниши түпәйли, тор бәттә дәрһал пәйда болмайду. Сиз қалдурған мәзмунға әркин асия радиоси җавабкар болмайду. Башқиларниң көз қариши вә һәқиқәткә һөрмәт қилишиңизни сораймиз.