Türkiyening sabiq bas ministiri hökümetning türkiyediki Uyghurlarni tajikistan'gha qayturush oyi barliqini ilgiri sürdi
2020.07.29
Türkiye kélechek partiyesining re'isi, sabiq türkiye bash ministiri exmet dawutoghlu kélechek partiyesining bir yerlik teshkilatining 27-iyul ötküzülgen qurultiyida nutuq sözlep, türkiye hökümitining türkiyediki Uyghur musapirlirini tajikistan arqiliq xitaygha qayturushni pilanlawatqanliqini ilgiri sürgen. Dawutoghlu erdoghan hökümitining Uyghur siyasitini qattiq tenqidlep, Uyghurlarni xitaygha qayturush türkiyening öz waqtida ezerbeyjan musapirlirini “Stalin'gha tutup bergenliki bilen oxshash” ikenlikini tekitligen.
Uning sözi erdoghanning adalet we tereqqiyat partiyesidiki parlamént ezalirining derhal ret qilishigha uchrighan bolsimu, lékin erdoghan hökümitide bir mezgil bash ministirliq wezipisini ötigen dawutoghluning sözi muhajirettiki Uyghurlarda we kishilik hoquq teshkilatlirida jiddiy endishe qozghidi. Dawutoghlu yuqiriqi sözlerni kélechek partiyesining ardaxan wilayetlik qurultiyida tekitligen.
Uning tekitlishiche, Uyghur musapirlirini xitaygha qayturush “Bir tarixiy xiyanet” bolidiken. Dawutoghlu sözide “Meyli xelq'ara taratqulardiki bolsun, meyli dölet ichi taratquliridiki xewerlerde bolsun türkiyediki texminen 50 mingdek Uyghur qérindishimizning xitaygha qayturulushi üchün 3-bir döletke, tajikistan'gha ötküzüp bérilip, u yerdin xitaygha qayturush pilanliniwatqanliqi heqqide uchur kelmekte. Dostlar! bu tarixiy xiyanettur, bu qérindashliqqa xiyanet bolidu” dégen.
Uning tekitlishiche, eger türkiyediki Uyghurlarning ichide térrorluqqa chétilghan herqandaq biri bolsa, uni türkiye hökümiti özi tépip chiqip jazalishi kérek iken. U yene mundaq dégen: “Eger buningda térrorluq amili bolmisa, ular bu zémin'gha xitayning zulumidin qéchip kelgen bolsa, ularni qayta xitaygha qayturup bérish, stalin'gha ötküzüp bérilgen ezerbeyjanliq qérindashlirimizgha oxshash bizning yürikimizni köydürüp, bu zéminni qorqunchluq yerge aylandurup qoyidu”.
Dawutoghlu bu sözlerni en'gliyediki “Muhapizetchi” géziti 27-iyul xewer bérip, erdoghan hökümitining musulmandarchiliq wedisini buzmay turup, Uyghurlarni xitaygha ötküzüp bérishning bir yolini tapqanliqi, ularni tajikistan'gha yolgha séliwatqanliqi, tajikistanning ularni xitaygha ötküzüp bériwatqanliqini ilgiri sürgen. Buning aldida erdoghanning aq partiyesi ( adalet we tereqqiyat partiyesi)bilen milletchi heriket partiyesi türkiye parlaméntida öktichi partiyelerning Uyghurlar uchrawatqan kishilik hoquq depsendichilikini tekshürüsh toghrisidiki bir qanun layihesini ret qilghan. Bu, biri islamchiliq, yene biri milletchilik bilen tonulghan bu ikki partiyining mezkur qanun teklip layihesini 2-qétim ret qilishi idi.
Biz 28-iyul küni hakimiyet béshidiki adalet we tereqqiyat partiyesining enqerediki merkizi komitéti we ularning bezi parlamént ezalirigha téléfon qilip, ularning inkasini élishqa tirishtuq. Axiri, “Aq partiye” ning parlamént ezasi xalis dalkilichning ishxanisi so'allirimizgha jawab bérip, dawudoghluning sözlirini ret qildi.
Xalis dalkilichning chagri isimlik bir ishxana mes'uli, nöwette dalkilichning parlamént yighinida intérnét qanunini muzakire qiliwatqanliqi we uning téléfonda sözlishelmeydighanliqi bildürüp: “Dawutoghluning sözi toghra emes. U burun bash ministir bolghan, lékin hazir bash ministir emes. Uyghur türklirini millet wekilimizmu, tayip erdoghanmu we aq partiyesimu özining qérindishidek köridu. Ularning huzursiz yashishi we iztirap chékishige bek köngli yérim bolidu. Men peqet mushularnila déyeleymen. Hökümetning küntertipide (dawutoghlu éytqandek) undaq bir pilan yoq, bu yalghan” dédi.
Türkiyediki bezi öktichi partiye parlamént ezalirining tekitlishiche, Uyghurlarni ötküzüp bérishke alaqidar bezi indiwidu'al, yeni ayrim hadisilerning yüz bérishini chetke qaqqili bolmisimu, lékin erdoghan hökümitining Uyghur musapirlirini kolléktip ötküzüp bérishtek bundaq bir pilanni ijra qilishqa jür'et qilishi bek müshkül iken. “Iyi” partiyesining parlamént ezasi fehrettin yokush ependi 28-iyul ziyaritimizni qobul qilip, türkiye jama'et pikrining buninggha yol qoymaydighanliqini bildürdi.
Fehrettin yokush ependi mundaq dédi: “Xitay hökümitining türkiyedin bundaq bir telipi bar. Lékin türkiye türkiyege kélip panahliniwatqan Uyghur türk qérindashlirimizgha bundaq bir ishni qilidu, dep oylimaymen. Chünki, jama'et pikrining bésimi bar. Türkiyede hökümet eger bundaq bir ishni qilishqa qopsa, jiddiy naraziliqqa uchraydighanliqini bilidu. Shunga, biz türkiye türkiyede panaliniwatqan Uyghur musapirlirini tajikistandek xitaygha asan ötküzüp béridighan 3-döletlerge yolgha salidu, dep oylimaymiz”.
Lékin fehrettin yokushning agahlandurushiche, herqandaq bir Uyghurning tajikistan, qazaqistandek döletlerge qayturulushi ularni ölümge tutup bergenlik bilen oxshash iken. U, chünki bu döletlerning Uyghurlarni xitaygha qayturup bérishi éniq ikenlikini bildürdi. Fehrettin yokush mundaq deydu: “(Uyghurlar) xitaygha biwasite qayturulmay wasitilik halda 3-dölet arqiliq yeni qazaqistan yaki tajikistandek döletler arqiliq qayturulsa, bu qérindashlirimizning xitaygha wasitilik qayturup bérilidighanliqi melum. Shuning üchün bu qarap turup, bu insanlarni ölümge tutup bérish dégenliktur. Buni qobul qilish mumkin emes”.
Dawutoghlu ardaxandiki qurultayda sözligen sözide yene erdoghan hökümitini Uyghur rayonidiki jaza lagérlirini inkar qilip, xitayning mezkur rayondiki qirghinchiliqini aqlap kéliwatqan türkiyediki radikal solchi partiye- “Weten partiye” si we uning rehbiri doghu périnchekning yolida mangdi, dep eyibligen. Uning tekitlishiche, erdoghan hökümitini qollawatqan milletchi heriket partiyesi uning “Uyghurlarni wasitilik xitaygha ötküzüp bérishige yol qoymasliqi kérek” iken.
Dawutoghlu erdoghan'gha xitaben mundaq deydu: “Ürümchide qetli'am yüz bergende möhterem jumhur re'isi buni irqiy qirghinchiliq, dégenidi. U waqitta men tashqi ishlar ministiri idim. Bu sözler bilen xitayni tenqid qilish bilen bir waqitta yene ürümchige, xitaygha we qeshqerge bérip, hem xitay bilen arimizni tüziduq hem Uyghur qérindashlirimizning heqlirige ige chiqtuq. Bu bügünmu qilishqa tégishlik ishtur”.
Dawutoghlu erdoghan hökümitining tashqi ishlar ministiri wezipisini ötewatqan 2010-yili ürümchi we qeshqerni ziyaret qilip, u yerdiki Uyghurlar bilen uchrashqan. U qeshqerde türk tilining bu qedimi sheherde barliqqa kelgenlikini tekitligenidi.