Parlamént ezasi yüksel arslan türkiye tashqi ishlar ministiri xaqan fidandin Uyghurlar toghrisida so'al soridi

Türkiyening “Iyi”, yeni “Yaxshi” partiyesidin parlamént ezasi bolghan yüksel arslan ependi 9-ayning 12-küni türkiye parlaméntigha so'al xéti sunup türkiye tashqi ishlar ministiri xaqan fidandin “Türkiye tashqi ishlar ministirliqi sherqiy türkistan mesilide néme qiliwatidu?” dep soridi. U, so'al xétide Uyghurlarning hazirqi éghir weziyiti we xitayning Uyghurlargha élip bériwatqan siyasiti toghrisidimu toxtalghan.

Mezkur xetning kirish qismida, “Xitay dölitining Uyghurlarni pütünley xitaylashturup, sherqiy türkistan zéminini özining qiliwélish üchün insan qélipidin chiqqan siyaset yürgüzüwatqanliqi, shundaqla türkiyening Uyghurlar duchar boluwatqan bu siyasetni toxtitish üchün küch chiqirishining we türkiyege panahlan'ghan Uyghurlargha yardem qilishining tarixiy we milliy burchi ikenliki” tekitlen'gen.

Parlamént ezasi yüksel arslan so'al xétide türkiye tashqi ishlar ministiri xaqan fidandin töwendiki üch so'alni sorighan.

1. Kéyinki besh yil ichide türkiye hökümiti nechche Uyghurni xitaygha qayturup berdi yaki bashqa döletlerge yolgha séliwetti?

2. Sherqiy türkistanliqlar duchar boluwatqan adem qélipidin chiqqan siyasetni toxtitish üchün türkiye tashqi ishlar ministirliqi némilerni qiliwatidu?

3. Sherqiy türkistan mesilisini hel qilish üchün türkiye tashqi ishlar ministirliqi birleshken döletler teshkilati we bashqa xelq'ara sorunlarda némilerni qiliwatidu?

RFA/Erkin Tarim

Türkiyening asasiy qanunining 98-maddisi bilen türkiye parlaménti nizamnamisining 96-maddisigha bina'en, türkiye tashqi ishlar ministiri xaqan fidanning bu so'al xétige yazma halda jawab bérish mejburiyiti bar iken. Undaqta bu so'al xétining néme ehmiyiti bar? türkiyediki “Yéngidin refah” partiyesidin bolghan parlamént ezasi doghan békin ependi bu heqtiki so'alimizgha mundaq jawab berdi: “U, bu so'al xétige jawab béridu. Uyghurlarni xitaygha qayturup bermiduq, qayturup bermeymiz dep jawab béridu. Shuning bilen Uyghur mesilisi türk xelqi teripidin bilin'gen bolidu. Türkiye parlaméntining arxipighimu kirgen bolidu. Eng muhimi türkiye parlaméntida Uyghur mesilisi toghrisida dawamliq muxbirlarni kütüwélish yighini ötküzüsh we omumiy yighinlarda otturigha qoyup turush kérek. Bundaq ishlar izchil halda élip bérilsa türkiye hökümitige hemde xitaygha tesir körsetkili bolidu. Men türkiye parlaméntida bundin kéyin Uyghur qirghinchiliqini dawamliq otturigha qoymaqchimen”.

Türkiye hajettepe uniwérsitéti oqutquchisi, istratégiye mutexessisi doktor erkin ekrem bu heqtiki köz qarishini bayan qilip mundaq dédi: “Bu so'al xétige tashqi ishlar ministiri xaqan fidan ependi bergen jawab arqiliq türkiyening Uyghurlargha qaratqan siyasitini biliwalghili bolidu. Shundaqla türk xelqige bu heqte melumat bérilgen bolidu. Türkiyening Uyghurlargha qaratqan siyasitini bilishning sherqiy türkistan dewasi élip bérishqa paydisi bolidu dep oylaymen”.

Doktor erkin ekrem ependi bu so'al xétining Uyghur mesilisining qayta kün tertipke kélishi üchünmu paydiliq bolidighanliqini bayan qildi. U, mundaq dédi: “Bu so'al xéti arqiliq eger türkiye hökümiti Uyghur siyasitini mexpiy halda élip bériwatqan bolsa, bu so'al xétidin kéyin mexpiy élip baralmaydu. Bu xetke jawab bergende néme qiliwatqanliqini ashkarilashqa mejbur qalghachqa, xitaygha qaratqan siyasitini bolupmu Uyghur siyasitini ochuq-ashkara élip bérishqa mejbur bolidu dep oylaymen. Bulardin sirt sherqiy türkistan mesilisining xelq'arada we türkiyede qayta kün tertipke kélishi üchünmu paydiliq bolidu dep oylaymen”.

Merkizi istanbuldiki sherqiy türkistan wexpisining sabiq re'isi, péshqedem pa'aliyetchi hamutxan köktürk ependi ziyaritimizni qobul qilip parlamént ezasi yüksel arslan ependining, türkiye tashqi ishlar ministiri xaqan fidandin nahayiti muhim so'allarni sorighanliqini, buning Uyghur mesilisining yuqiri derijide kün tertipke kélishi üchünmu ehmiyetlik ikenlikini tekitlidi.
“Iyi”, yeni “Yaxshi” partiyesi 2018-yili türkiye parlaméntigha kirgen bolup, ötken 4 yilda 8 qétim Uyghur qirghinchiliqi toghrisida qanun layihisi sun'ghan bolsimu, lékin bu layihe hakimiyet béshidiki adalet we tereqqiyat partiyesi parlamént ezaliri bilen ularni qollawatqan milletchi heriket partiyesi parlamént ezalirining qarshi chiqishi bilen ret qilin'ghanidi. Bu, yéngi tashqi ishlar ministiri xaqan fidandin Uyghurlar toghrisida soralghan tunji so'al xéti bolup, mezkur partiyening parlamént ezasi ayxan erel ependi 2020-yili 6-ayning 2-küni türkiye parlaméntigha so'al xéti sunup türkiyening sabiq tashqi ishlar ministiri mewlut chawush'oghludin “Dunya Uyghur qurultiyi re'isi dolqun eysaning türkiyege kélishige qachan ruxset qilisiler?” dep sorighanidi. U, so'al xétide Uyghurlarning hazirqi éghir weziyiti toghrisidimu toxtalghanidi. Lékin türkiye tashqi ishlar ministiri xaqan fidandin hazirche jawab yoq, emma qachan jawab béridighanliqi namelum.