Ayding uniwérsitétida “Xitaydin türkiyege Uyghur köwrüki” namliq ilmiy muhakime yighini ötküzüldi

Ixtiyariy muxbirimiz azigh
2019.12.30
Ayding-Universiteti-Yighin-01.jpg Ayding uniwérsitétida ötküzülgen “Xitaydin türkiyege Uyghur köwrüki” namliq ilmiy muhakime yighinidin bir körünüsh. 2019-Yili 27-dékabir. Türkiye.
RFA/Azigh

27-Dékabir ayding uniwérsitétigha qarashliq tarix bölümi, tarix kulubi we ma'arip institutning orunlashturushi bilen istanbulda “Xitaydin türkiyege Uyghur köwrüki” namliq ilmiy muhakime yighini ötküzüldi. Yighin'gha ayding uniwérsitétining oqutquchi-oqughuchilliri, munasiwetlik teshkilatlarning rehberliri we mektep memuriyitining xadimliri ishtirak qildi. Yighin intayin qizghin keypiyatta ötküzüldi.

Ayding uniwérsitétining proféssor tonulghan siyasetchi abdulhaluq mehmet chay ependim deslepte türk dastanliridin yéqinqi zaman Uyghur we türk tarixigha qeder omumiy Uyghur tarixi heqqide tepsiliy melumat berdi. Keynidin istanbul uniwérsitétining oqutquchisi doktor ömer qul ependim Uyghur rayonida yüz bériwatqan weqeler heqqide söz qildi. Doktor ömer qul ependim Uyghur rayonining mewjut siyasiy ré'alliqi bilen xitayning bir yol bir belwagh qurulushining munasiwitini izahlap ötti. U yene xitayning mewjut siyasiy ré'alliqining xitay medeniyiti we xitayning xaraktéri bilen baghlinishliq ikenlikini izahlap mundaq dédi: “Xitayning bir alahidiliki bar. Xitay hemme nersini özige oxshitishqa tirishidu. Özige oxshash oylimaydighan, körünmeydighan, oxshash nersige ishenmeydighan kishilerni yawayi dep qaraydighan we ularni medeniyleshtüriwatimiz dégen bahane bilen pütün qilghan-etkenlirini heqliq dep qaraydighan pelsepige we döletchilik chüshenchisige ige.”

Keynidin xitayning derijidin tashqiri küch bolush xiyali bilen Uyghurlarni térrorizm bilen eyiblep, sistémiliq assimilyatsiye qilish we yighiwélish lagérlirigha solash arqiliq Uyghurlardin ibaret bir milletni yoqitish arzusining baghlinishliq ikenlikini misallar bilen izahlidi.

Ömer qul ependim yighinning asasi témisi bolghan “Uyghurlar xitay we türkiye otturisida köwrüklük rol oyniyalamdu?” dégen so'algha, türkiye-xitay munasiwetlirini tepsiliy analiz qilip, öziningla menpe'etini közde tutuwatqan, “Menpe'et bolmisa munasiwetmu bolmaydu” dewatqan xitayning Uyghurlardin ibaret ikki dölet otturisidiki köwrükni öz qoli bilen weyran qilghanliqini éytip ötti. 

Keynidin ayding uniwérsitétining proféssori tonulghan tetqiqatchi ragip kutay karaja ependim “Bir yol bir belwagh” qurulushining meqsetliri heqqide doklat berdi. Kutay karaja ependim “Bir yol bir belwagh” qurulushining, layihini yéngi otturigha qoyghan waqittiki döletler otturisidiki munasiwetni kücheytip, ortaq iqtisadiy menpe'etke érishish nishanidin tedrijiy tereqqiy qilip, xitayning siyasiy we herbiy küchke érishish üchün yumshaq küch rolini ötesh nishanigha özgergenlikini otturigha qoydi. Ragip kutay ependimning éytishiche, 154 dölette 548 kungzi instituti bolup, yérimidin köpreki “Bir yol, bir belwagh” qurulushigha munasiwetlik döletlerge yerleshken iken. Uningdin bashqa 1070 xitay sinipi bar bolup, 46 ming 200 oqutquchisi bar iken. 67 Döletning ma'arip sistémisida xitay tili ders süpitide ötiliwétiptu. Türkiyede bolsa 5 kungzi instituti bar bolup, lékin xitayda birmu yunus emre instituti qurulmaptu.

Proféssor ragip kutay karaja ependim xitayning öz medeniyitini, özining siyasiy küchini dunyagha yéyish we xelq'arada yumshaq küch shekillendürüsh üchün bir yol bir belwagh qurulushini qollanmaqchi ikenlikini tekitlep ötti.

Közetküchilerning qarishiche, ayding uniwérsitétigha oxshash türkiyediki tunji xitay tetqiqatliri merkizi qurulghan, xitayning akadémik we ma'arip jehettiki tesiri küchlük bir uniwérsitétta Uyghur mesilisining küntertipke kélishi muhim ehmiyetke ige iken.

Biz ötküzülgen yighin heqqidiki pikirlirini anglash üchün ayding uniwérsitétining tarix oqutquchisi doktor mehmet bilgin ependimni ziyaret qilduq. Mehmet bilgin ependim ziyaritimizni qobul qilip mundaq dédi: “Mezkur yighinda mesililer perqliq ilmiy sahelerning oxshimighan nuqtisidin tepsiliy izahlandi. Mesilining Uyghurlar bilen munasiwetlik qismi hem tarixi hem medeniyetler otturisidiki munasiwet we siyasiy munasiwetler nuqtisidin analiz qilindi. Biz xitayni chüshenmeymiz. Toluq chüshinip ketmeymiz. Yéqinqi waqitlarda tijaretning janlinishi bilen xitaygha qiziqishqa bashliduq. Biz uning medeniyitini, örüp adetlirini, dunya qarishini bilmeymiz. Lékin xitay yéqinqi yillardin biri üzlüksiz kücheymekte. Bu amérika bashchiliqidiki gherb döletlirige qarshi bir tallash süpitide otturigha qoyuluwatidu. Eslide xata yéri mushu. Biz özimizni merkez qilip qarishimiz kérek. Eger mesile Uyghurlarning medeniyiti, hayati we tereqqiyati bolsa mesilini otturigha qoyup, éniqlima bergendin kiyin mesilige qarita mulahize qilishimiz kérek idi. Lékin bu yighinda mesilige bundaq éniqlima bérilmidi. Lékin, mesile téximu keng nuqtinezerdin analiz qilindi. Otturigha chiqqan menzire bizni intayin échinduridu. Lékin, échinish bilen mesilini hel qilalmaydighanliqimizni bilimiz. Shunga néme ishlarni qilalaymiz obdan oylishimiz kérek.”

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.