Xitay waksinisi we xitayning waksina diplomatiyisi türkiyede krizis yaratmaqta

Wirustin qoghdinish kiyimi kiygen xizmetchi sultan ehmed meschitining aldidiki orunduqlarni dézinféksiye qiliwatqan körünüsh. 2020-Yili 21-mart, istanbul.

Türkiyening koruna wirusi wabasigha qarshi küreshtiki qedemliri türkiyede qattiq eyiblenmekte.

Türkiyening xitay waksinisini élishi we xitaydin kélidighan waksinigha béqinip qélishi erdoghan hökümitining wabagha qarshi küreshtiki ejellik xataliqi dep qaralmaqta.

Yéqindin buyan türkiyediki wirus bilen yuqumlan'ghuchilarning sani tézdin örligen bolup, hökümet 21 milyondin köp waksina emligen bolsimu, künlük yuqumlinish weqesi 60 mingdin éship ketken.

Amérika awazi radiyosining ziyaritini qobul qilghan türk doxturlar jem'iyitining bashliqi doxtur shebnem korur finjanji türkiyediki korona wabasi weqelirining dawamliq köpiyiwatqanliqini, sehiye sistémisida éghir yük shekillen'genlikini, doxturxanilarning késeller bilen toshqanliqini éytqan.

Yawropa merkezlik “Yawropa xewerliri” (Euronews) axbaratchiliqining ziyaritini qobul qilghan türkiye doxturlar jem'iyiti korona wirusi közitish guruppisining ezasi proféssor doktor kayihan pala xitayning sinowak waksinisining qoghdash küchining töwenlikini, ikki qétimliq waksinisini toluq emligen bimarlarningmu waba seweblik késel bolghanliqini éytip, mundaq dégen: “Sinowak waksinisining késelge qarshi turushta qoghdash sewiyisi yuqiri emes. Sehiye xizmetchiliri we jem'iyette ikki qétimliq waksinisi toluq emligenlerning ichide késelge giriptar bolghanlar bar. Waksinining qoghdash sewiyisi 50 pirsent etrapida. Bimarlar köpiyip méngiwerse kolléktip immunitét küchining shekillinishi mumkin emes. Uning üstige sinowak waksinisining yéngi koruna wirusi türlirige qanchilik tesir körsiteleydighanliqigha a'it héchqandaq ilmiy tetqiqat yoq.”

Istanbuldin Uyghur doxtur pexirdin ependim ziyaritimizni qobul qilip, özi ishlewatqan doxturxanida ikki qétimliq xitay waksinisini toluq emlen'gen bolsimu, emma jiddiy qutquzush bölümide yétiwatqan bimarlarning mewjutluqini éytti.

Dunyaning eng nopuzluq méditsina zhurnallirining bir bolghan Lancet zhurnilida élan qilin'ghan sinowak waksinisining tunji sinaq netijiliride waksinining ishenchlik ikenliki ilgiri sürülgen. Lékin waksinining korona wirusi bilen yuqumlinip saqayghan bimarlargha sélishturghanda téximu töwen immunitét küchi shekillendürgenlikimu tilgha élin'ghan.

Xitay késelliklerning aldini élish merkizining bashliqi gaw fu xitayda ishlepchiqirilghan waksinilarning qoghdash küchining yuqiri emeslikini éytqan bolup, “Jenubi xitay etigenlik géziti” ning xewirige qarighanda, gaw fu mezkur ehwalning bir mesile ikenlikini bildürgen.

Mezkur bayanat xelq'arada qattiq ghulghula qozghighan bolup, gaw fu kéyin sözlirining xata chüshenche shekillendürgenlikini éytip sözidin yéniwalghan.

Texminen 19 milyon nopusqa ige chilining jenubiy amérika qit'eside eng köp waksina emlen'gen dölet bolushigha qarimay, korona wirusi weqelirining künséri éghirlishishi xitay waksinisining wirusqa qarshi turush ünümidin qattiq gumanlinishqa seweb bolmaqta.

Chilida 13 milyon tal waksina urulghan bolup, chili asasliqi xitayning sinuwak waksinisini ishletken iken.

Amérika kolombiye uniwérsitétidin doxtur memet imin ependi ziyaritimizni qobul qilip mundaq dédi: “Xelq'arada nurghun mutexessisler xitaydin xitay waksinisi bilen munasiwetlik sanliq melumatlarni éniq otturigha qoyushini telep qilip kéliwatqan bolsimu, bu telepler hazirghiche jawabsiz qaldi. Waksina emligenlerning sanining az bolushi we waksinining ünümining yaxshi bolmasliqi méningche türkiyediki wabaning künséri éghirliship kétishining asasliq sewebi.”

Xitay waksinisining ünümining töwenliki bilen munasiwetlik talash-tartishlar bilen birge, waksinilarning tiz sürette emlenmeslikimu qattiq eyiblenmekte. Türkiye hökümiti xitay shirketlirining toxtam boyiche waksinilarni del waqtida yetküzüp bermigenlikini éytmaqta.

27-Mart küni türkiye sehiye ministiri fehrattin koja ependi xitayning awwal ichki éhtiyajni qandurush üchün waksina éksport qilishqa cheklime qoyghanliqini, lékin türkiye xitay waksinisining tébbiy sinaqlirigha qatnashqan dölet bolghanliqi üchün yenila waksina alalaydighanliqini éytqan.

Türkiye ötken yili 11-ayda xitayning sinowak waksinisidin 100 milyon tal sétiwélish üchün kélishim tüzgen bolup, axbarat wasitiliri tashqiy ishlar ministiri wang yining türkiye ziyaritide rejep tayip erdoghanning féwralda yetküzüshni nishan qilghan waksinilarni hazirghiche saqlawatqanliqini bildürgenlikini xewer qilghan idi.

Biraq waksina bir ay ötken bolsimu türkiyege yétip kelmigen. Fehrattin koja bu ehwalgha éniqlima bérip, sinuwak shirkitining toxtamdiki waqitqa emel qilmighanliqini, 4-ayning ichide 100 milyon waksina yetküzüp bérishi kérek bolsimu, téxiche yollimighanliqini éytqan.

Türkiyening qolida yéterlik waksinining bolmasliqi wabagha qarshi küreshte éghir mesile keltürüp chiqiridiken. Xelq saghlamliqi mutexessis proféssor kayihan pala ewrinsel gézitining ziyaritini qobul qilip mundaq dégen: “Dölitimiz nopusining 9.5 Pirsenti 2 qétimliq waksinisini emletti. Bu sür'et bilen wabagha küchlük jawab qayturush mumkin emes.”

Amérika awazi radiyosidin Dorian Jones ning xewer qilishiche, hökümetning éghir derijide xitaydin kélidighan waksinilargha tayinip qilishi türkiyede qattiq eyiblenmekte.

Mutexessislerning qarishiche, béyjing hökümiti waksinilarni özini körsitish üchün bir wasite süpitide qollanmaqta iken.

Amérika awazi radi'osining ziyaritini qobul qilghan liwérpol uniwérsitétidin jeren erginich xanim türkiyening éghir derijide xitay waksinisigha tayinip qalghanliqini éytqan we xitayning bu kozirni qollinip waksinini dawamliq kéchiktürüshi mumkinlikini tilgha alghan.

Közetküchiler waksinining kéchikishi qayturuwélishni telep qilghan Uyghurlar heqqide xitayning enqerege bésim qilish tirishchanliqining bir parchisi dep qarimaqta.

Memettoxti atawulla ependim ziyaritimizni qobul qilip, xitayning waksina diplomatiyisi arqiliq türkiyede nopuzini ashurushqa, tesir küchini kéngeytishke tirishiwatqanliqini éytti.

Xitay hökümiti ul-mu'essese qurulushlirigha meblegh sélish, waksina yaki qerz qiltiqi diplomatiyisi qatarliq usullarni qollinip türkiyede tesiri we nopuzini kücheytishke tirishiwatqan bolup, türkiyediki öktichi partiyiler bu nuqtida hökümetni qattiq agahlandurup kelmekte.