Хитайниң түркийәгә бәргән вәдисидин йенивелишиниң уйғур мәсилиси билән мунасивити барму?

Ихтиярий мухбиримиз әркин тарим
2021.04.30
turkiye-virus-xitaydin-setiwalghan-uskune.jpg Түркийә хитайдин сетивалған биринчи түркүм корона вирус диагноз үскүнилири ата түрк айродромида.
Social Media

Түрк сиясәтчиләр вә бәзи журналистлар хитай ваксинисиниң кечикиши, түркийә парламентиға тапшурулған “түркийә-хитай оттурисида җинайәтчиләрни өз ара өткүзүп бериш келишими” ни түркийәниң мақуллуқтин өткүзүшини вә хитай қайтурувелишни тәләп қилған уйғурлар һәққидә хитайниң әнқәрәгә бесим қилишидин келип чиққанлиқини илгири сүрмәктә.

“ийи” партийәсидин болған парламент әзаси айдин сәзгин әпәнди 28-апрел күни түркийә парламентида сөз қилип, түркийә һөкүмитидин хитай ваксинисиниң түркийәгә вақтида берилмәсликиниң уйғур мәсилиси билән мунасивитиниң бар-йоқлуқини сорап, мундақ дегән: “сәһийә министири фаһрәттин қоҗа әпәнди 2-айда бәргән баянатида хитайниң 4-айниң ахириғичә түркийәгә 100 милйон синовак ваксиниси беридиғанлиқини билдүргән иди, әмма һөрмәтлик министир бир нәччә күн бурун бәргән баянатида хитайниң бу вәдисидә турмиғанлиқини баян қилди. Буниң түркийә парламентида күтүватқан ‛түркийә билән хитай оттурисидики җинайәтчиләрни өз ара қайтуруп бериш келишими‚ вә хитай түркийәдин тәләп қиливатқан уйғур қериндашлиримиз билән мунасивитиниң бар-йоқлиқини ашкарилишини тәләп қилимиз.”

Бу хәвәр “қулис гезити” ниң 29-април күнидики санида елан қилинған болуп, хәвәрдә парламент әзаси айдин сәзгин әпәндиниң бурунму көп қетим бу һәқтә түркийә һөкүмитидин соал сориғанлиқи, әмма һазирғичә җаваб алалмиғанлиқи баян қилинған.

Түркийә 2020-йили 11-айда хитайниң синовак ваксинисидин 100 милйон тал сетивелиш үчүн келишим түзгән болуп, буниң 50 милйон тели түркийәгә йетип кәлгән болсиму, бирақ қалған қисми йетип кәлмигән. Түркийә сәһийә министири фәһраттин коҗа бу тоғрилиқ ениқлима берип, синовак ширкитиниң тохтамдики вақитқа әмәл қилмиғанлиқини, 4-айниң ичидә 100 милйон ваксина йәткүзүп бериши керәк болсиму, техичә йоллимиғанлиқини, хитайниң аввал ичкий еһтияҗини қандуруш үчүн ваксина експорт қилишқа чәклимә қойғанлиқини ейитқан.

4-Айниң бешидин башлап түркийәдики вирус билән юқумланғучиларниң сани тездин өрлигән болуп, һөкүмәт 22 милйонға йеқин кишини әмлигән болсиму, күнлүк юқумлиниш нәсбити көпийип маңған иди. Түркийә гәрчә германийәдә ишләп чиқирилған бийонтәк ваксинисидинму импорт қилған, русйәдин ваксина елиш үчүн русйә билән көрүшүватқан болсиму, хитайниң синовак ваксинисиниң вақтида йетип кәлмәслики вабаға қарши күрәштә еғир мәсилә кәлтүрүп чиқармақта. Ғази университети медитсина факүлтетиниң профессор мустафа нәҗми илхан әпәнди “хәбәр түрк” телевизийәсидә бу һәқтә тохтилип, мундақ деди: “дөлитимиз нопусиниң 10 пирсәнткә йеқини 2 қетимлиқ ваксинини әмләтти. Вабаға күчлүк зәрбә бериш үчүн 6-айниң ахириғичә нопусимизниң 70 пирсәнтини әмләп болушимиз керәк. Һазирқи сүрәт билән вабаға күчлүк җаваб қайтуруш мумкин әмәс.”

Хитайниң тәләплирини түркийә тәрәп орунлимиғанлиқи үчүн хитай түркийәгә вәдә қилған 50 милйон тал синовак ваксинисини бәрмигән болуши мумкинму? парламент әзаси фаһрәттин йоқуш әпәнди бу һәқтики соалимизға җаваб берип мундақ деди: “ениқ биләлмәймиз, немишқа десиңиз, әгәр түркийә һөкүмити ‛җинайәтчиләрни өз ара қайтуруп бериш келишими‚‚ни мақуллуқтин өткүзүмиз дәп вәдә бәргән болса, шундақ болған болуши мумкин. Әгәр түркийә хитайға бундақ вәдә қилмиған болса, хитай бәргән вәдисидә турмидиму, буниму яхши билмәймиз. Лекин бундақ болуш еһтимали барму десиңиз, бар болуши мумкин. Хитай 4-айниң ахириғичә җәмий 100 милйон тал синовак ваксиниси беримән дәп, йеримидин көпрәкини бәрмигән болса, буниң сәвәблири зади немә? түркийә һөкүмити бу һәқтә мәлумат бериши керәк.”

Фаһрәттин йоқуш әпәнди уйғур мәсилиси түпәйли һөкүмәтниң қейин әһвалда қалғанлиқини баян қилип, мундақ деди: “тәбиийки, шәрқий түркистан мәсилиси түпәйли түрк хәлқи хитайниң шәрқий түркистанлиқларға елип бериватқан зулумини билип кәтти. Буниң үчүн һөкүмәт һазир қейин әһвалға чүшүп қалди. Түркийә өз тарихида көрүлмигән шәкилдә қейин әһвалға чүшүп қалди. Немишқа десиңиз, шәрқий түркистан мәсилиси бир қанчә айдин буян түркийә парламентиниң муназирә күнтәртипигә кәлди. Хитай әлчиханисиниң әнқәрә шәһәр башлиқи билән бир партийәниң рәисигә һәддидин ашқан сөзләрни қилишиға қарита һөкүмәт түзүк инкас қайтурмиди. Хитай түркийәниң ичкий ишлириға арилашсиму, түркийә һөкүмити бир нәрсә демиди. Буларниң һәммиси һазирғичә түркийәниң күнтәртипидә туруватиду. Шуңа һөкүмәт хитай билән болған ишлар тоғрисида хәлққә тәпсилий мәлумат бериши керәк. Болмиса хәлқниң каллисида гуман пәйда болуш давам қилиду.”

Түркийә билән хитай оттурисида түзүлгән “җинайәтчиләрни өз ара қайтуруп бериш келишими” хитай хәлқ қурултийида мақуллуқтин өткән болсиму, түркийә парламентида техи музакиригә қоюлмиған иди. Униң үстигә, 8-април күни түркйә сот мәһкимиси истанбул чағлияндики адаләт сарийида узун йиллардин буян хитай қайтуруп беришни тәләп қиливатқан уйғур җамаәт әрбабий абдулқадир япчан үстидин йепиқ сот ечип, хитайниң қайтуруп бериш тәлипини рәт қилған иди. Сот мәһкимиси абдуқадир япчан делосиниң бикар қилинғанлиқи вә униң әркинликкә чиққанлиқини билдүргән иди. Уйғур академийәси хитай тәтқиқат иниститутиниң мудири доктор фәрһат қурбан тәңридағли әпәнди хитай һөкүмитиниң түркийәгә синовак ваксинисини бәрмәсликиниң булар билән мунасивәтлик икәнликини илгири сүрди.

Фәрһат қурбан тәңридағли әпәнди хитайниң түркийәгә ваксинини вақтида бәрмәсликиниң һәммә кишини ойға салғанлиқини билдүрди.

Көзәткүчиләр бундин кейин хитай һөкүмитиниң хәлқара мунасивәттә корона ваксинисини козер қилип, ишлитидиғанлиқини илгири сүрмәктә.

Пикир қошуң

Радиониң ишлитиш шәртлиригә асасән, пикирлириңиз тәкшүргүчиләр тәрипидин тәстиқлиниши вә мувапиқ дәриҗидә тәһрирлиниши түпәйли, тор бәттә дәрһал пәйда болмайду. Сиз қалдурған мәзмунға әркин асия радиоси җавабкар болмайду. Башқиларниң көз қариши вә һәқиқәткә һөрмәт қилишиңизни сораймиз.