Xitayning türkiyege bergen wedisidin yéniwélishining Uyghur mesilisi bilen munasiwiti barmu?

Türk siyasetchiler we bezi zhurnalistlar xitay waksinisining kéchikishi, türkiye parlaméntigha tapshurulghan “Türkiye-xitay otturisida jinayetchilerni öz ara ötküzüp bérish kélishimi” ni türkiyening maqulluqtin ötküzüshini we xitay qayturuwélishni telep qilghan Uyghurlar heqqide xitayning enqerege bésim qilishidin kélip chiqqanliqini ilgiri sürmekte.

“Iyi” partiyesidin bolghan parlamént ezasi aydin sezgin ependi 28-aprél küni türkiye parlaméntida söz qilip, türkiye hökümitidin xitay waksinisining türkiyege waqtida bérilmeslikining Uyghur mesilisi bilen munasiwitining bar-yoqluqini sorap, mundaq dégen: “Sehiye ministiri fahrettin qoja ependi 2-ayda bergen bayanatida xitayning 4-ayning axirighiche türkiyege 100 milyon sinowak waksinisi béridighanliqini bildürgen idi, emma hörmetlik ministir bir nechche kün burun bergen bayanatida xitayning bu wediside turmighanliqini bayan qildi. Buning türkiye parlaméntida kütüwatqan ‛türkiye bilen xitay otturisidiki jinayetchilerni öz ara qayturup bérish kélishimi‚ we xitay türkiyedin telep qiliwatqan Uyghur qérindashlirimiz bilen munasiwitining bar-yoqliqini ashkarilishini telep qilimiz.”

Bu xewer “Qulis géziti” ning 29-april künidiki sanida élan qilin'ghan bolup, xewerde parlamént ezasi aydin sezgin ependining burunmu köp qétim bu heqte türkiye hökümitidin so'al sorighanliqi, emma hazirghiche jawab alalmighanliqi bayan qilin'ghan.

Türkiye 2020-yili 11-ayda xitayning sinowak waksinisidin 100 milyon tal sétiwélish üchün kélishim tüzgen bolup, buning 50 milyon téli türkiyege yétip kelgen bolsimu, biraq qalghan qismi yétip kelmigen. Türkiye sehiye ministiri fehrattin koja bu toghriliq éniqlima bérip, sinowak shirkitining toxtamdiki waqitqa emel qilmighanliqini, 4-ayning ichide 100 milyon waksina yetküzüp bérishi kérek bolsimu, téxiche yollimighanliqini, xitayning awwal ichkiy éhtiyajini qandurush üchün waksina éksport qilishqa cheklime qoyghanliqini éyitqan.

4-Ayning béshidin bashlap türkiyediki wirus bilen yuqumlan'ghuchilarning sani tézdin örligen bolup, hökümet 22 milyon'gha yéqin kishini emligen bolsimu, künlük yuqumlinish nesbiti köpiyip mangghan idi. Türkiye gerche gérmaniyede ishlep chiqirilghan biyontek waksinisidinmu import qilghan, rusyedin waksina élish üchün rusye bilen körüshüwatqan bolsimu, xitayning sinowak waksinisining waqtida yétip kelmesliki wabagha qarshi küreshte éghir mesile keltürüp chiqarmaqta. Ghazi uniwérsitéti méditsina fakültétining proféssor mustafa nejmi ilxan ependi “Xeber türk” téléwiziyeside bu heqte toxtilip, mundaq dédi: “Dölitimiz nopusining 10 pirsentke yéqini 2 qétimliq waksinini emletti. Wabagha küchlük zerbe bérish üchün 6-ayning axirighiche nopusimizning 70 pirsentini emlep bolushimiz kérek. Hazirqi sür'et bilen wabagha küchlük jawab qayturush mumkin emes.”

Xitayning teleplirini türkiye terep orunlimighanliqi üchün xitay türkiyege wede qilghan 50 milyon tal sinowak waksinisini bermigen bolushi mumkinmu? parlamént ezasi fahrettin yoqush ependi bu heqtiki so'alimizgha jawab bérip mundaq dédi: “Éniq bilelmeymiz, némishqa désingiz, eger türkiye hökümiti ‛jinayetchilerni öz ara qayturup bérish kélishimi‚‚ni maqulluqtin ötküzümiz dep wede bergen bolsa, shundaq bolghan bolushi mumkin. Eger türkiye xitaygha bundaq wede qilmighan bolsa, xitay bergen wediside turmidimu, bunimu yaxshi bilmeymiz. Lékin bundaq bolush éhtimali barmu désingiz, bar bolushi mumkin. Xitay 4-ayning axirighiche jem'iy 100 milyon tal sinowak waksinisi bérimen dep, yérimidin köprekini bermigen bolsa, buning sewebliri zadi néme? türkiye hökümiti bu heqte melumat bérishi kérek.”

Fahrettin yoqush ependi Uyghur mesilisi tüpeyli hökümetning qéyin ehwalda qalghanliqini bayan qilip, mundaq dédi: “Tebi'iyki, sherqiy türkistan mesilisi tüpeyli türk xelqi xitayning sherqiy türkistanliqlargha élip bériwatqan zulumini bilip ketti. Buning üchün hökümet hazir qéyin ehwalgha chüshüp qaldi. Türkiye öz tarixida körülmigen shekilde qéyin ehwalgha chüshüp qaldi. Némishqa désingiz, sherqiy türkistan mesilisi bir qanche aydin buyan türkiye parlaméntining munazire küntertipige keldi. Xitay elchixanisining enqere sheher bashliqi bilen bir partiyening re'isige heddidin ashqan sözlerni qilishigha qarita hökümet tüzük inkas qayturmidi. Xitay türkiyening ichkiy ishlirigha arilashsimu, türkiye hökümiti bir nerse démidi. Bularning hemmisi hazirghiche türkiyening küntertipide turuwatidu. Shunga hökümet xitay bilen bolghan ishlar toghrisida xelqqe tepsiliy melumat bérishi kérek. Bolmisa xelqning kallisida guman peyda bolush dawam qilidu.”

Türkiye bilen xitay otturisida tüzülgen “Jinayetchilerni öz ara qayturup bérish kélishimi” xitay xelq qurultiyida maqulluqtin ötken bolsimu, türkiye parlaméntida téxi muzakirige qoyulmighan idi. Uning üstige, 8-april küni türkye sot mehkimisi istanbul chaghliyandiki adalet sariyida uzun yillardin buyan xitay qayturup bérishni telep qiliwatqan Uyghur jama'et erbabiy abdulqadir yapchan üstidin yépiq sot échip, xitayning qayturup bérish telipini ret qilghan idi. Sot mehkimisi abduqadir yapchan délosining bikar qilin'ghanliqi we uning erkinlikke chiqqanliqini bildürgen idi. Uyghur akadémiyesi xitay tetqiqat inistitutining mudiri doktor ferhat qurban tengridaghli ependi xitay hökümitining türkiyege sinowak waksinisini bermeslikining bular bilen munasiwetlik ikenlikini ilgiri sürdi.

Ferhat qurban tengridaghli ependi xitayning türkiyege waksinini waqtida bermeslikining hemme kishini oygha salghanliqini bildürdi.

Közetküchiler bundin kéyin xitay hökümitining xelq'ara munasiwette korona waksinisini kozér qilip, ishlitidighanliqini ilgiri sürmekte.