Хитай түрмиләргә ташлиған 120 мухбирниң 80 нәпәрдин көпрәки уйғур

Мухбиримиз гүлчеһрә
2022.05.04
Хитай түрмиләргә ташлиған 120 мухбирниң 80 нәпәрдин көпрәки уйғур “хәлқара ахбарат әркинлик күни” гә атап ишләнгән картон.
Photo: RFA

Дуняниң охшимиған җайлирида мухбирлар, ахбарат хадимлири охшимиған хәтәргә, тәһдит вә зиянкәшликкә учрап кәлмәктә. Бирләшкән дөләтләр тәшкилати: “мухбирларниң әркинлики капаләткә игә қилинмай туруп, ахбарат әркинлики мәвҗут болмайду. Ахбарат әркинлики болмай туруп, демократийә мәвҗут болмайду” дегән бу принсип асасида, 1993-йили 3-майда, бу күнни хәлқара ахбарат әркинлик күни қилип бекиткәниди.

Ахбарат әркинликини қоғдашни, мухбирларниң әркинлики вә бихәтәрликини қоғдашни вәзипә қилған нопузлуқ тәшкилатлардин “хәлқара чеграсиз мухбирлар” тәшкилати 3-май күни, 2022-йиллиқ хәлқара ахбарат әркинлики доклатини елан қилди.

Доклатта җәмий 180 дөләтниң ахбарат әркинлики баһаланған болуп, хитай 175-орунға тизилған. Мәзкур доклатта, журналистлар, язғучи-әдибләр әң көп қамаққа елинидиған қизил категорийәдики “әң начар” дәп айрилған 12дөләтниң ичидә хитай 6-орунға тизилған.

У әң ахирқи 176-орундики бирма, 180-орундики шималий корейә қатарлиқларни өз ичигә алған көрсәткүчтики қизил категорийәгә айрилған ахбарат әркинлики әң начар дөләтниң бири болғандин сирт, мухбирларни әң көп қамаққа алған дөләт болуштәк рекортини сақлап қалған.

Хитай корона вируси юқумини пурсәт билип, интернет тор чәклимиси, назарәт вә тәқибләшни йәниму күчәйткәникән.

Доклатта, хитайдики шинхуа агентлиқи, хитай мәркизий телевизийә истансиси, хитай дөләтлик радийо истансиси (CNR) вә “хитай күндилик гезити”, “хәлқ гезити” вә “йәршари вақти гезити”, “йәршари телевизийә тори” (CGTN) вә “хитай хәлқара радийоси (CIR) қатарлиқ асаслиқ таратқуларниң дөләт игидарчилиқида, һөкүмәт тәрипидин биваситә контрол қилинидиған, хитай компартийәсиниң тәшвиқат бөлүминиң көрсәтмиси вә тәкшүрүши билән дөләт ичи-тешида хитай һакимийитиниң тәшвиқатини қилидиған орунлар икәнлики муәййәнләштүрүлгән.

Доклатта йәнә хитай һакимийитиниң даим учур һоқуқиға дәхли-тәруз қилип, журналистларни техиму җимиқтуруш үчүн, уларни “җасуслуқ”, “ағдурмичилиқ” дегәндәк җинайәтләр билән әйибләп, тутқун қилип, қанунсиз солап, һоқуқидин мәһрум қилип, қийин-қистаққа еливатқанлиқи әскәртилгән. Доклатта, ши җинпиңниң 2013-йилдин башлап һакимийәт йүргүзүп, мав зедоң дәвридики әндизиниң әйнән өзини иҗра қиливатқанлиқи, бу дәврдә әркин учурға еришиш чоң җинайәткә айлинип, хитайниң дөләт вә хусусий игидарчилиқидики ахбарат васитилири вә таратқуларниң коммунистик партийәниң мутләқ контроллуқида болғандин башқа, чәтәл мухбирлири үчүн хитайниң техиму көп тосалғу пәйда қиливатқанлиқи илгири сүрүлгән.

Доклатта көрситилишичә, хитай һакимийити мустәқил журналистларға қарита “сәзгүр” дәп қарайдиған мәсилиләр һәққидә доклат бериштин тосуш, мәҗбурилаш, тәһдит селиш вә қийнаш усуллирини қоллиниду.

Хитай дунядики әң чоң мухбирлар тутқун қилған дөләт, һазир 120 дин артуқ киши тутуп турулмақтикән.

Хитайдики түрмиләргә қамалған бу мухбирларниң тизимликидин мәлум болушичә уларниң 80 нәпәрдин артуқини уйғур журналист вә мәтбуат хадимлири игиләйдиған болуп, улар: тутқун қилинғанлиқи 8 йилдин ашқан “уйғур биз” ториниң қурғучиси, өмүрлүк қамаққа мәһкум қилинған илһам тохти, “шинҗаң мәдәнийити” ниң баш муһәррири, 5 йилдин артуқ ғайиб қилинип, 15 йиллиқ кесиветилгән атақлиқ журналист қурбан мамут, 20 йиллиқ кесилгән или области телевизийәсиниң талантлиқ режиссори әркин турсун, “бөлгүнчилик” билән әйиблинип, 15 йиллиқ кесилгән тонулған әдәбий обзорчи ялқун рози вә йәнә гүлмирә имин, атикәм рози вә чимәнгүл авут қатарлиқларни өз ичигә алиду.

Хитайниң журналистларға зиянкәшлик қилишиниң типик мисали сүпитидә, давамлиқ түрдә һәр хил доклатларда исми тилға елинип келиватқан өктичи зиялий илһам тохтиниң вашингтондики қизи җәвһәр илһам, хитайниң бу йилму ахбарат әркинлики әң начар дөләтлик рекортини сақлап кәлгәнликигә инкас қайтуруп: “дадам пәқәт бир типик мисал, хитай ялғуз дадам илһам тохти вә униң оқуғучилирини өз ичигә алған ахбаратчиларни адаләтсиз һалда җазалапла қалмай уларниң аилисиниму җазалимақта, уларму охшаш азаб чәкмәктә” деди.

Хитайниң мустәбитлики билән мухбирлар дуч келиватқан хәтәр күнсайин күчийиватқан пәйттә, дуня ахбарат әркинлики күнини хатириләш үчүн, әркин асия радийосниң башлиқи бәй фаң мәхсус баянат елан қилип, әркин асия радийосиниң әркин ахбарат вә әркин пикир баян қилиш һоқуқидин мәһрум қилинған асиядики аммиға хәвәр беришни қәтий давамлаштуридиғанлиқини билдүрди.

Әркин асия радийосиниң башлиқи бәй фаң ахбарат әркинлики күни мунасивити билән елан қилған язма баянатида әркин асия радиоси уйғур бөлүми мухбирлириниң хитай тәрипидин тәһдиткә учришини қаттиқ тәнқидлиди вә буниңға хатимә берилиши лазимлиқини тәкитлиди. У әркин асия радийосиниң ахбарат районида хитайға қаратқан қаплаш мулазимитини кеңәйтидиғанлиқини әскәртиш билән биргә, болупму уйғур бөлүмини күчәйтидиғанлиқини алаһидә тилға алди.

2017 ‏-Йилидин башлап уйғур районида давам қилған кәң көләмлик тутқунда, хитай һөкүмитиниң районда елип бериватқан бастурушлирини, лагерларниң ички сири вә мәҗбурий әмгәкни паш қилип келиватқан әркин асия радийоси мухбирлириниң аилә тавабиатлири нуқтилиқ вә әң алдинқи қатардики зәрбә бериш нишаниға айланғаниди.

Хитай һөкүмити һәтта әркин асия радийоси мухбирлириға ашкара төһмәт қилиш вә тәһдит қилишни давам қилип кәлмәктә. Бултур хитай һөкүмити ахбарат елан қилип йиғинида, бир мухбиримизни аталмиш “террорлуқ” гурупписи билән четишлиқи болғанлиқи үчүн 2017-йили тутуш буйруқи чиқарғанлиқини елан қилған болса, йеқинда йәнә мухбиримиз шөһрәт һошурни “америка истихбарат идарисиниң хадими” дәп қара чаплиған вә шу арқилиқ әркин асия радийоси хәвәр вә ахбаратлириниң етибарини чүшүрүшкә урунуп кәлмәктә.

“әркин асия радийоси” уйғур бөлүминиң 8 нәпәр мухбириниң юртидики уруқ-туғқанлири һазирму хитай һөкүмитиниң тутқунида, улар асасән әркин асия радиоси мухбирлириниң америкида пәқәт журналистик хизмити сәвәблик тутқун қилинған.

“әркин асия радийоси” уйғур бөлүми мухбирлириниң уйғур елидики аилә-тавабиатлириниң хитай даирилириниң тәһдитигә учрап, тутқун қилиниши, америка даирилириниң вә шундақла хәлқаралиқ кишилик һоқуқ органлириниң күчлүк диққитини қозғиған бир мәсилә.

Баш штаби вашингитондики кишилик һоқуқ көзитиш тәшкилатиниң асия ишлири директори софей речардсон хәлқара ахбарат әркинлики күни мунасивити билән радийомизға қилған сөзидә “әркин асия радийоси” уйғур бөлүми мухбирлириниң уруқ-туғқанлириниң тутқун қилиниш мәсилисини алаһидә тилға елип “мухбирлиқ җинайәт әмәс” деди.

У шундақла “хәлқара чеграсиз мухбирлар тәшкилати” ниң 2022-йиллиқ доклатида хитайниң йәнила дунядики мухбирларни әң көп қамиған дөләт болуштәк орнини сақлап қалғанлиқидин һеч һәйран қалмиғанлиқини тәкитләп мундақ деди: “хитай һөкүмитиниң йәнила дуняда мухбирларни һәммидин көп қамаққа ташлиған дөләт болуп баһаланғанлиқидин һәйран қалмидим. Бигунаһ һалда хитай түрмилиригә қамалған 120 нәпәр мухбирниң 80 нәпириниң уйғур мухбир икәнликидин техиму һәйран қалмидим. Хитай һөкүмити ялғуз уйғур елидики уйғур мухбирларни бастурупла қалмай, һәтта әркин асия радиоси мухбирлириму ишлигән хәвәрлириниң пәйда қиливатқан тәсирлири сәвәблик охшимиған тәһдитләргә учрап, бәдәл төлимәктә. Уларниң хитайда немиләр йүз бериватқанлиқи һәққидики муһим вә пакитлиқ доклатлири хитайни раһәтсиз қиливатқанлиқи ениқ”.

Софий речардсон йәнә мундақ деди: “хитай һәққидики бу баһа һәйран қаларлиқ әмәс дегәнлик, уни қобул қилғанлиқ әмәс. Болупму биз, уйғур районида немиләр йүз бериватқанлиқи һәққидә учурға әң моһтаҗ пәйттә дәл бу мухбирлар, өз аилә-тавабиатлириниң хәтәргә учришиға қаримай, уйғур диярида хитайниң диний бастуруши, йиғивелиш лагерлири, мәҗбурий әмгәк, җинсий таҗавуз, бигунаһ кишиләрниң террорлуқ, дөләт мәхпийәтликини ашкарилаш дегәндәк еғир җинайәтләр артилип юқири қамақ җазалириға һөкүм қилиниватқанлиқидәк мәсилиләрни ашкарилиди. Биз бу журналистлар сәвәблик пакитларға еришәләймиз. Улар болмиған болса дуня ши җинпиң һөкүмитиниң сияситигә гуман билән қариған болатти. Шуңа бу мухбирларниң журналистлиқ хизмитигә йол қойған болса әсли униңға пайдилиқ болатти. Жрналистлиқ җинайәт әмәс”.

Д у қ рәиси долқун әйса әпәнди дуня ахбарат күни мунасивити билән зияритимизни қобул қилип, пүтүн дуняни хитай һакимийитиниң тунқундики барлиқ уйғур журналистларни унтуп қалмаслиққа вә уларниң шәртсиз қоюп берилиши үчүн хитайға бесим ишлитишкә чақириқ қилди.

Долқун әйса гәрчә “чеграсиз мухбирлар тәшкилати” бу доклатида 80 дин артуқ уйғур журналистниң түрмидә икәнлики тилға елинған болсиму, бастурушқа учриған уйғур язар вә ахбаратчиларниң саниниң буниңдин нәччә һәссә көплүкини тәкитлиди.

Хәлқара ахбарат әркинлики өлчәмлири “хәлқара кишилик һоқуқ хитабнамиси”, “пуқралар һоқуқи вә сиясий һоқуқлар хәлқара әһдинамиси” гә охшаш бир қатар қануний асасларға тайиниду. Ахбарат әркинлики “хитай хәлқ җумһурийити асасий қануни” ниң 35-маддисидиму капаләткә игә дәп бекитилгән.

“чеграсиз мухбирлар тәшкилати” бу доклатни елан қилиштин бурун, йәни бирләшкән дөләтләр тәшкилатиға 2022-йили 4-айниң 27-күни елхәт әвәтип, кишилик һоқуқ алий комиссари мичел бачелетни 5-айда хитайға қилмақчи болған зиярити давамида хитайниң ахбарат әркинликидики начар һалитини һәл қилишини тәләп қилғаниди. 3-Май дуня ахбарат әркинлики күнидә хитай йәнила дуняниң тәнқид нишани болмақта.

Америка президенти җов байден 3-май дуня ахбарат әркинлики күнидә қилған мәхсус баянатида дуняға мундақ чақириқ қилди: “бүгүнки бу дуня ахбарат әркинлики күнидә, мән дуняниң һәрқайси җайлиридики журналистларниң көрсәткән җасарити вә төлигән бәдилигә апирин оқуймән вә шундақла башқиларға хәвәр, тәлим вә мәрипәт беғишлиғанларға мәдһийә оқуймән. Әркин вә мустәқил мәтбуатниң бүгүнки вәзиписи илгирикидин техиму муһимдур”.

Пикир қошуң

Радиониң ишлитиш шәртлиригә асасән, пикирлириңиз тәкшүргүчиләр тәрипидин тәстиқлиниши вә мувапиқ дәриҗидә тәһрирлиниши түпәйли, тор бәттә дәрһал пәйда болмайду. Сиз қалдурған мәзмунға әркин асия радиоси җавабкар болмайду. Башқиларниң көз қариши вә һәқиқәткә һөрмәт қилишиңизни сораймиз.