Xitay türmilerge tashlighan 120 muxbirning 80 neperdin köpreki Uyghur

Muxbirimiz gülchéhre
2022.05.04
Xitay türmilerge tashlighan 120 muxbirning 80 neperdin köpreki Uyghur “Xelq'ara axbarat erkinlik küni” ge atap ishlen'gen karton.
Photo: RFA

Dunyaning oxshimighan jaylirida muxbirlar, axbarat xadimliri oxshimighan xeterge, tehdit we ziyankeshlikke uchrap kelmekte. Birleshken döletler teshkilati: “Muxbirlarning erkinliki kapaletke ige qilinmay turup, axbarat erkinliki mewjut bolmaydu. Axbarat erkinliki bolmay turup, démokratiye mewjut bolmaydu” dégen bu prinsip asasida, 1993-yili 3-mayda, bu künni xelq'ara axbarat erkinlik küni qilip békitkenidi.

Axbarat erkinlikini qoghdashni, muxbirlarning erkinliki we bixeterlikini qoghdashni wezipe qilghan nopuzluq teshkilatlardin “Xelq'ara chégrasiz muxbirlar” teshkilati 3-may küni, 2022-yilliq xelq'ara axbarat erkinliki doklatini élan qildi.

Doklatta jem'iy 180 döletning axbarat erkinliki bahalan'ghan bolup, xitay 175-orun'gha tizilghan. Mezkur doklatta, zhurnalistlar, yazghuchi-edibler eng köp qamaqqa élinidighan qizil katégoriyediki “Eng nachar” dep ayrilghan 12döletning ichide xitay 6-orun'gha tizilghan.

U eng axirqi 176-orundiki birma, 180-orundiki shimaliy koréye qatarliqlarni öz ichige alghan körsetküchtiki qizil katégoriyege ayrilghan axbarat erkinliki eng nachar döletning biri bolghandin sirt, muxbirlarni eng köp qamaqqa alghan dölet bolushtek rékortini saqlap qalghan.

Xitay korona wirusi yuqumini purset bilip, intérnét tor cheklimisi, nazaret we teqibleshni yenimu kücheytkeniken.

Doklatta, xitaydiki shinxu'a agéntliqi, xitay merkiziy téléwiziye istansisi, xitay döletlik radiyo istansisi (CNR) we “Xitay kündilik géziti”, “Xelq géziti” we “Yershari waqti géziti”, “Yershari téléwiziye tori” (CGTN) we “Xitay xelq'ara radiyosi (CIR) qatarliq asasliq taratqularning dölet igidarchiliqida, hökümet teripidin biwasite kontrol qilinidighan, xitay kompartiyesining teshwiqat bölümining körsetmisi we tekshürüshi bilen dölet ichi-téshida xitay hakimiyitining teshwiqatini qilidighan orunlar ikenliki mu'eyyenleshtürülgen.

Doklatta yene xitay hakimiyitining da'im uchur hoquqigha dexli-teruz qilip, zhurnalistlarni téximu jimiqturush üchün, ularni “Jasusluq”, “Aghdurmichiliq” dégendek jinayetler bilen eyiblep, tutqun qilip, qanunsiz solap, hoquqidin mehrum qilip, qiyin-qistaqqa éliwatqanliqi eskertilgen. Doklatta, shi jinpingning 2013-yildin bashlap hakimiyet yürgüzüp, maw zédong dewridiki endizining eynen özini ijra qiliwatqanliqi, bu dewrde erkin uchurgha érishish chong jinayetke aylinip, xitayning dölet we xususiy igidarchiliqidiki axbarat wasitiliri we taratqularning kommunistik partiyening mutleq kontrolluqida bolghandin bashqa, chet'el muxbirliri üchün xitayning téximu köp tosalghu peyda qiliwatqanliqi ilgiri sürülgen.

Doklatta körsitilishiche, xitay hakimiyiti musteqil zhurnalistlargha qarita “Sezgür” dep qaraydighan mesililer heqqide doklat bérishtin tosush, mejburilash, tehdit sélish we qiynash usullirini qollinidu.

Xitay dunyadiki eng chong muxbirlar tutqun qilghan dölet, hazir 120 din artuq kishi tutup turulmaqtiken.

Xitaydiki türmilerge qamalghan bu muxbirlarning tizimlikidin melum bolushiche ularning 80 neperdin artuqini Uyghur zhurnalist we metbu'at xadimliri igileydighan bolup, ular: tutqun qilin'ghanliqi 8 yildin ashqan “Uyghur biz” torining qurghuchisi, ömürlük qamaqqa mehkum qilin'ghan ilham toxti, “Shinjang medeniyiti” ning bash muherriri, 5 yildin artuq ghayib qilinip, 15 yilliq késiwétilgen ataqliq zhurnalist qurban mamut, 20 yilliq késilgen ili oblasti téléwiziyesining talantliq rézhissori erkin tursun, “Bölgünchilik” bilen eyiblinip, 15 yilliq késilgen tonulghan edebiy obzorchi yalqun rozi we yene gülmire imin, atikem rozi we chimen'gül awut qatarliqlarni öz ichige alidu.

Xitayning zhurnalistlargha ziyankeshlik qilishining tipik misali süpitide, dawamliq türde her xil doklatlarda ismi tilgha élinip kéliwatqan öktichi ziyaliy ilham toxtining washin'gtondiki qizi jewher ilham, xitayning bu yilmu axbarat erkinliki eng nachar döletlik rékortini saqlap kelgenlikige inkas qayturup: “Dadam peqet bir tipik misal, xitay yalghuz dadam ilham toxti we uning oqughuchilirini öz ichige alghan axbaratchilarni adaletsiz halda jazalapla qalmay ularning a'ilisinimu jazalimaqta, ularmu oxshash azab chekmekte” dédi.

Xitayning mustebitliki bilen muxbirlar duch kéliwatqan xeter künsayin küchiyiwatqan peytte, dunya axbarat erkinliki künini xatirilesh üchün, erkin asiya radiyosning bashliqi bey fang mexsus bayanat élan qilip, erkin asiya radiyosining erkin axbarat we erkin pikir bayan qilish hoquqidin mehrum qilin'ghan asiyadiki ammigha xewer bérishni qet'iy dawamlashturidighanliqini bildürdi.

Erkin asiya radiyosining bashliqi bey fang axbarat erkinliki küni munasiwiti bilen élan qilghan yazma bayanatida erkin asiya radi'osi Uyghur bölümi muxbirlirining xitay teripidin tehditke uchrishini qattiq tenqidlidi we buninggha xatime bérilishi lazimliqini tekitlidi. U erkin asiya radiyosining axbarat rayonida xitaygha qaratqan qaplash mulazimitini kéngeytidighanliqini eskertish bilen birge, bolupmu Uyghur bölümini kücheytidighanliqini alahide tilgha aldi.

2017 ‏-Yilidin bashlap Uyghur rayonida dawam qilghan keng kölemlik tutqunda, xitay hökümitining rayonda élip bériwatqan basturushlirini, lagérlarning ichki siri we mejburiy emgekni pash qilip kéliwatqan erkin asiya radiyosi muxbirlirining a'ile tawabi'atliri nuqtiliq we eng aldinqi qatardiki zerbe bérish nishanigha aylan'ghanidi.

Xitay hökümiti hetta erkin asiya radiyosi muxbirlirigha ashkara töhmet qilish we tehdit qilishni dawam qilip kelmekte. Bultur xitay hökümiti axbarat élan qilip yighinida, bir muxbirimizni atalmish “Térrorluq” guruppisi bilen chétishliqi bolghanliqi üchün 2017-yili tutush buyruqi chiqarghanliqini élan qilghan bolsa, yéqinda yene muxbirimiz shöhret hoshurni “Amérika istixbarat idarisining xadimi” dep qara chaplighan we shu arqiliq erkin asiya radiyosi xewer we axbaratlirining étibarini chüshürüshke urunup kelmekte.

“Erkin asiya radiyosi” Uyghur bölümining 8 neper muxbirining yurtidiki uruq-tughqanliri hazirmu xitay hökümitining tutqunida, ular asasen erkin asiya radi'osi muxbirlirining amérikida peqet zhurnalistik xizmiti seweblik tutqun qilin'ghan.

“Erkin asiya radiyosi” Uyghur bölümi muxbirlirining Uyghur élidiki a'ile-tawabi'atlirining xitay da'irilirining tehditige uchrap, tutqun qilinishi, amérika da'irilirining we shundaqla xelq'araliq kishilik hoquq organlirining küchlük diqqitini qozghighan bir mesile.

Bash shtabi washin'gitondiki kishilik hoquq közitish teshkilatining asiya ishliri diréktori soféy réchardson xelq'ara axbarat erkinliki küni munasiwiti bilen radiyomizgha qilghan sözide “Erkin asiya radiyosi” Uyghur bölümi muxbirlirining uruq-tughqanlirining tutqun qilinish mesilisini alahide tilgha élip “Muxbirliq jinayet emes” dédi.

U shundaqla “Xelq'ara chégrasiz muxbirlar teshkilati” ning 2022-yilliq doklatida xitayning yenila dunyadiki muxbirlarni eng köp qamighan dölet bolushtek ornini saqlap qalghanliqidin héch heyran qalmighanliqini tekitlep mundaq dédi: “Xitay hökümitining yenila dunyada muxbirlarni hemmidin köp qamaqqa tashlighan dölet bolup bahalan'ghanliqidin heyran qalmidim. Bigunah halda xitay türmilirige qamalghan 120 neper muxbirning 80 nepirining Uyghur muxbir ikenlikidin téximu heyran qalmidim. Xitay hökümiti yalghuz Uyghur élidiki Uyghur muxbirlarni basturupla qalmay, hetta erkin asiya radi'osi muxbirlirimu ishligen xewerlirining peyda qiliwatqan tesirliri seweblik oxshimighan tehditlerge uchrap, bedel tölimekte. Ularning xitayda némiler yüz bériwatqanliqi heqqidiki muhim we pakitliq doklatliri xitayni rahetsiz qiliwatqanliqi éniq”.

Sofiy réchardson yene mundaq dédi: “Xitay heqqidiki bu baha heyran qalarliq emes dégenlik, uni qobul qilghanliq emes. Bolupmu biz, Uyghur rayonida némiler yüz bériwatqanliqi heqqide uchurgha eng mohtaj peytte del bu muxbirlar, öz a'ile-tawabi'atlirining xeterge uchrishigha qarimay, Uyghur diyarida xitayning diniy basturushi, yighiwélish lagérliri, mejburiy emgek, jinsiy tajawuz, bigunah kishilerning térrorluq, dölet mexpiyetlikini ashkarilash dégendek éghir jinayetler artilip yuqiri qamaq jazalirigha höküm qiliniwatqanliqidek mesililerni ashkarilidi. Biz bu zhurnalistlar seweblik pakitlargha érisheleymiz. Ular bolmighan bolsa dunya shi jinping hökümitining siyasitige guman bilen qarighan bolatti. Shunga bu muxbirlarning zhurnalistliq xizmitige yol qoyghan bolsa esli uninggha paydiliq bolatti. Zhrnalistliq jinayet emes”.

D u q re'isi dolqun eysa ependi dunya axbarat küni munasiwiti bilen ziyaritimizni qobul qilip, pütün dunyani xitay hakimiyitining tunqundiki barliq Uyghur zhurnalistlarni untup qalmasliqqa we ularning shertsiz qoyup bérilishi üchün xitaygha bésim ishlitishke chaqiriq qildi.

Dolqun eysa gerche “Chégrasiz muxbirlar teshkilati” bu doklatida 80 din artuq Uyghur zhurnalistning türmide ikenliki tilgha élin'ghan bolsimu, basturushqa uchrighan Uyghur yazar we axbaratchilarning sanining buningdin nechche hesse köplükini tekitlidi.

Xelq'ara axbarat erkinliki ölchemliri “Xelq'ara kishilik hoquq xitabnamisi”, “Puqralar hoquqi we siyasiy hoquqlar xelq'ara ehdinamisi” ge oxshash bir qatar qanuniy asaslargha tayinidu. Axbarat erkinliki “Xitay xelq jumhuriyiti asasiy qanuni” ning 35-maddisidimu kapaletke ige dep békitilgen.

“Chégrasiz muxbirlar teshkilati” bu doklatni élan qilishtin burun, yeni birleshken döletler teshkilatigha 2022-yili 4-ayning 27-küni élxet ewetip, kishilik hoquq aliy komissari michél bachélétni 5-ayda xitaygha qilmaqchi bolghan ziyariti dawamida xitayning axbarat erkinlikidiki nachar halitini hel qilishini telep qilghanidi. 3-May dunya axbarat erkinliki künide xitay yenila dunyaning tenqid nishani bolmaqta.

Amérika prézidénti jow baydén 3-may dunya axbarat erkinliki künide qilghan mexsus bayanatida dunyagha mundaq chaqiriq qildi: “Bügünki bu dunya axbarat erkinliki künide, men dunyaning herqaysi jayliridiki zhurnalistlarning körsetken jasariti we töligen bedilige apirin oquymen we shundaqla bashqilargha xewer, telim we meripet béghishlighanlargha medhiye oquymen. Erkin we musteqil metbu'atning bügünki wezipisi ilgirikidin téximu muhimdur”.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.