20 Йиллиқ түрмә җазаси берилгән яшанған ата-аниларға артилған “җинайәтләр”

Вашингтондин мухбиримиз меһрибан тәйярлиди
2024.04.01
ghayib-uyghurlar-ziyaliy-tutqun-ilham-toxti-Uyghur-New Тутқун қилинған уйғур зиялийлиридин (1-рәт солдин оңға) илһам тохти, ташполат тейип, қурбан мамут, абдукерим рахман, (2-рәт солдин оңға) халмурат ғопур, абдуқадир җалалидин, арслан абдулла, раһилә давут, ялқун рози.
Photo: RFA

Шаһит биз” тори алдинқи һәптә “X” Тә елан қилған бир учурда көрситилишичә, мәзкур тор архиплаштуруп чиққан 55 яштин юқири уйғур дияридики чоң тутқун қурбанлири 1900 нәпәргә йетидикән. Мәлум болушичә, бус сан “шаһит биз” тори топлиған 79454 кишиниң учурлиридин рәтләп чиқилған икән.

Тизимликтә еғир түрмә җазаси берилгән 55 яштин юқири яштики тутқунларниң бир қисми, қурбан мамут, раһилә давут, абдуқадир җалалидинға охшаш тонулған уйғур зиялийлири, җамаәт әрбаблири вә диний өлималар болғандин сирт, йәнә җамаәт арисида анчә тонулуп кәтмигән, йеши 70 ләргә улашқан адәттики ата-анилар, чәт әлләрдики пәрзәнтлирини йоқлиғанлиқи яки нормал диний етиқад паалийәтлиридә болғанлиқи үчүн 20 йиллиқ еғир түрмә җазасиға һөкүм қилинғанларму бар икән.

Тутқунлардин 20 йиллиқ қамақ җазисиға һөкүм қилинған, 72 яшлиқ турсун барат вә униң 69 яшлиқ аяли заһидәм хәлпәтһаҗи 2017-йили өктәбирдә тутқун қилинған болуп, бу бир җүп яшанған әр-аялниң түркийәдики қизи шәмсийә турсунниң “шаһит биз тори” дики гуваһлиқи вә 2019-йили 9-айниң 10-күни әркин асия радийоси уйғур бөлүмигә бәргән мәлуматиға көрә, уларға 20 йиллиқ қамақ җазаси берилиштәк бу қәдәр еғир җазаға һөкүм қилиништики аталмиш җинайи пакитлар уларниң2012-йили сәуди әрәбистанда һәҗ сәпиридә болғанлиқи вә түркийәдики балилирини зиярәт қилғанлиқи болған.

Шәмсийә ханим яшанған ата-аниси һәққидә бәргән гуваһлиқида, 70 яштин ашқан дадиси вә70 яшниң қарисини алған аписиниң саламәтлик вә писхик сағламлиқидин интайин әнсирәйдиғанлиқини билдүргән. У йәнә униң ата-анисиға охшаш нурғунлиған яшанған уйғурларниң һечқандақ гунаһи болмиған һаләттә түрмә азаби тартиватқан бу хил һәқсизликләрни кишилик һоқуқ тәшкилатлири, һәрқайси дөләт һөкүмәтлири вә инсанлиқни қәдирләйдиған барлиқ кишиләрниң җиддий диққитини қозғиши керәкликини билдүргән.

 Кишилик һоқуқ паалийәтчиси абдувәли аюп әпәндиниң радийомизға билдүрүшичә, түрмиләргә қамалған мәһбуслар ичидә яшанғанларниң түрмә реҗимиға бәрдашлиқ бериш иқтидари яшларға қариғанда көп аҗиз икән. Әнә шундақ болғини үчүн хәлқара қанунларда бу әһваллар нәзәргә елинидикән. Гәрчә хитай һөкүмитиниң қанунидиму 70 яштин ашқанларға йениклитип җаза бериш яки җазани түрмә сиртида иҗра қилишқа даир бәлгилимиләр болсиму, әмма уйғур диярида 2017-йили әвҗигә чиққан чоң тутқунда, тутқун қилинип еғир қамақ җазаси берилгән вә сиртта җаза муддитини өтәш пурситигә еришәлмигәнләр арисида 70 яш әтрапидики һәтта униңдин юқири яштики нурғунлиған яшанғанларни нәқил елиш мумкин икән. Униң билдүрүшичә, уларниң бәзилири түрмидә өлгән, йәнә бәзилири кесәл сәвәбидин давалаш үчүн түрмидин қоюп берилип, өйигә қайтурулғандин кейинла өлүп кәткән. Униң тәкитлишичә, һәтта хитай һөкүмитиниң өзиниң қануниғиму хилап болған бу хил җинайи қилмишлар, пәқәт уйғур дияридила йүз бериватқан ирқий қирғинчилиқниң муһим пакитлири болуп, дуняниң җиддий диққитини қозғиши вә җиддий тәдбирләр елиши керәк икән.

 “Коммунизм қурбанлири хатирә фонди” ниң алий тәтқиқатчиси адриян зенз қатарлиқ зиялийларниң мөлчәричә, хитай һөкүмити2017-йилидин буян лагер-түрмиләргә ташлиған уйғур, қазақ вә башқа түркий мусулманларниң сани 1милйон 800 миңдин ашидикән.

 “Шаһит биз” тори америкалиқ мустәқил тәтқиқатчи җин бунин (Gene Bunin) Әпәнди тәрипидин қурулған. Бу тор қурулғандин буян, хитай һөкүмити 2017-йилидин буян уйғур диярида йүргүзгән кәң көләмлик тутқунниң зиянкәшликигә учурған уйғур, қазақ, қирғиз вә башқа түркий милләтләрниң бешиға кәлгән зулмәтләрни истатистикилиқ, һөҗҗәтлик вә системилиқ һалда архиплаштуруп елан қилип кәлмәктә.

Пикир қошуң

Радиониң ишлитиш шәртлиригә асасән, пикирлириңиз тәкшүргүчиләр тәрипидин тәстиқлиниши вә мувапиқ дәриҗидә тәһрирлиниши түпәйли, тор бәттә дәрһал пәйда болмайду. Сиз қалдурған мәзмунға әркин асия радиоси җавабкар болмайду. Башқиларниң көз қариши вә һәқиқәткә һөрмәт қилишиңизни сораймиз.