Turpan karizliri: Uyghurlardin ayrip, xitay shirketlirining paydisigha yüzlendürülüwatqan karizlar

Uyghur karizlirining köp qismi weyran qilinip, éship qalghanlirimu sayahetchilik sewebidin buzghunchiliqqa uchrawatqan bir shara'itta, xitay hökümiti karizning “Dunya sughurush sistémisi mirasliri tizimliki” ge kirgüzülgenlikini tentene qilmaqta.

Turpan karizliri yéqinda awstraliyening sidnéy shehiride ötküzülgen bahalashta “Dunya sughurush sistémisi mirasliri tizimliki” ge kirgüzülgen. Halbuki, xitay da'iriliri bu heqte tarqatqan xewer we maqalilerde, turpan karizliri “Turpan oymanliqidiki her millet emgekchilirining japaliq emgikining mehsuli” dep teshwiq qilip, Uyghurlarning namini héch yerde tilgha almighan. Xitayning turpan karizlirining heqdarliq hoquqi we mirasxorluq tewelikini Uyghurlardin ayrip, uni atalmish “Her millet xelqi” dégen mewhum topluqning “Ortaq mirasi” gha aylandurush urunushi, shundaqla karizlarni sayahetchilik bilen birleshtürüp, uni xitay sayahet shirketlirining payda-menpe'et ündüridighan menbesige aylandurushi, bu sahediki mutexessislerning küchlük tenqidige uchrimaqta.

“Shinjang géziti” ning 4-séntebir künidiki mexsus xewirige asaslan'ghanda, 3-séntebir küni awstraliyening sidnéy shehiride 2024-yilliq “Dunya sughirish sistémisi mirasliri tizimliki” élan qilin'ghan. Turpan karizliri muweppeqiyetlik halda bu tizimlikke kirgüzülgen.

Türkiye ege uniwérsitéti türk dunyasi tetqiqat institutining piroféssori alimjan inayet ependi bu heqte ziyaritimizni qobul qilip, mundaq dédi:

“Turpan karizlirining ‛dunya sughurush sistémisi mirasliri tizimliki‚ge kirgüzülüshi nezeriye jehettin ijabiy we ehmiyetlik bir ish. Bu Uyghur medeniyitining tonulushi we Uyghurlarning dunya medeniyet xezinisige qoshqan töhpisining étirap qilinishi üchün muhim bir ilgirilesh hésablinidu. Halbuki, xitay hökümiti nöwette Uyghurlarning maddiy meniwi medeniyitini jiddiy türde yoq qiliwatqan bügünkide bir mezgilde, ularning turpandiki karizlarni qoghdap qélishigha ishen'gili bolmaydu”.

Chéx jumhuriyiti palaki olomok uniwérsitétining tetqiqatchisi, doktor runi sténbérg (Rune Steenberg) mu bu heqte mexsus ziyaritimizni qobul qilip, mundaq dédi:

“Turpan karizlirining dunya sughirish sistémisi mirasliri tizimlikige kirgüzülüshini bir tereptin ehmiyetlik ish dep qaraymen. Bu Uyghur medeniyetning tonulushi we qoghdilishi üchün paydiliq bolushi mumkin. Halbuki, xitay hökümiti karizlardin paydilinip, Uyghur we qazaq qatarliq xitay bolmighan milletlerge qaratqan zulum hem kishilik depsendichilikini, yeni lagérlar bilen mejburiy emgekni yoshurushqa urunushi éniq. Biz buninggha qet'iy yolgha qoymasliqimiz kérek”.

Xewerde mundaq dégen: “Turpan karizliri yer asti su qanilidur. U qedimki emgekchiler teripidin yerlik shara'itqa asasen yasalghan chong tiptiki sudin paydilinish we téjesh türi. Karizlar 2000 yildin köprek tarixqa ige. Yéqinqi yillardin buyan, turpan shehiri karizlarni qoghdash we ishlitishni üzlüksiz kücheytti, quduq kolap we karizlarni nazaret qilip, uning sughurush iqtidarining normal eslige kélishige kapaletlik qildi. U turpan oymanliqining ‛pütün bedini‚ diki qan tomurlargha oxshaydu. Muzluqlar we qarliqlardin érigen tatliq sular karizlar arqiliq yer yüzige chiqip, üzümlüklerni sughurdi, shundaqla turpandiki her millet perzentlirini ozuqlandurdi”.

Moskwa ilmi tetqiqat merkizining sabiq tetqiqatchisi, qazaqistanliq Uyghur gé'olog we kariz mutexessisi abdullam samsaqof ependi, xitay taratqulirining kariz heqqidiki bayanlirigha bayanlargha reddiye bérip, mundaq dédi:

“Karizning qachandin bashlap ijad qilin'ghanliqi we paydilinishqa bashlighan waqti heqqide her xil qarashlar mewjut. Herbir karizning qézilishi üchün ketken waqit, tupraqning alahidiliki, uningdin chiqidighan topilar, karizning chongqurluqi qatarliq amillarni matématikiliq hésablap, inchike tetqiqat élip bérish arqiliq, karizning texminen 6000 yilliq tarixi barliqi melum boldi. Kariz Uyghurlarning ata-bowiliri teripidin ijad qilin'ghan we yasalghan dunyadiki ‛su qurulush möjizisi‚dur. Uning xitay teshwiqatlirida déyilginidek, turpandiki ‛her millet perzentliri‚ni ozuqlandurushi toghra éniqlima emes”.

Uyghur alimi abdushükür muhemmet'imin “Qedimki merkiziy asiya” namliq kitabida karizning merkiziy asiya (ottura asiya) qurghaq rayon jughrapiyeside yashighuchi xelqlerning intayin muhim sughurush usuli ikenliki, bu xil yer asti süyidin paydilinish téxnikisining qedimki sak qebililiride xéli omumlashqanliqini qeyt qilghan.

Turpan sheherlik su idarisining mu'awin bashliqi ziyawudun jalalidinning éytishiche, hazir Uyghur élide 1540 kariz bar iken. Ularning ichide 190 ge yéqin karizda su aqidighan bolup, yilliq éqin miqdari 114 milyon kub métir iken. Yeni kariz süyidin paydilinip, kölimi 100 ming mogha yéqin yerni sughurghili bolidiken. Uyghur élidiki karizlarning omumiy uzunluqi 3400 kilométirdin ashidiken.

Halbuki, gé'ologiye we su mutexessisi abdullam samsaqof ependi, 1974-yili turpan oymanliqida, yeni turpan we qumul rayonida jem'iy 1700 karizning barliqi békitilgenliki, emma 2003-yiligha kelgende ulardin peqet 400 karizning saqlinip qalghanliqini tilgha aldi. Uning déyishiche, bezi karizlarning uzunluqi 32 kilométirgha yétidiken. Karizlarning barghanséri aziyip yaki süyining qurup kétishning asasliq sewebliri, Uyghur élide xitay köchmenlirining üzlüksiz köpiyishi, pilansiz sheherlishish, yer échish we néfit qézish bilen munasiwetlik iken. Uning qarishiche, karizlarning kelgüsi teqdiri, yeni ularning saqlinip qélish-qalmasliqi toghruluq éniq bir nerse dégili bolmaydiken. Shunga turpandiki karizlarning qoghdilip we saqlinip qélishi üchün, b d t ilim-pen, ma'arip we medeniyet teshkilati (UNESCO) ning “Dunya mirasliri tizimliki” kirgüzülüshi zörür iken.

Yéqinda turpanda karizlarni qoghdap qélish üchün uchur tarqatqan we erz sun'ghan bezi yerlik ahalilerning tutqun qilin'ghanliqi ashkarilan'ghan idi. Radiyomiz turpanda karizlarning weyran bolushigha qarshi turghan bir qisim yerlik ahalilerning “Selbiy uchur tarqitish” yaki “Jem'iyet tertipini buzush” gumani bilen tutqun qilin'ghanliqini ashkarilighan idi.

Turpan sheherlik medeniyet, tenterbiye we sayahet idarisi partkomining sékrétari we mu'awin idare bashliqi jin chiyang “Xitay pen-téxnika tori” gha uchur bérip, yéqinqi yillardin buyan, turpan sheherlik hökümetning karizlarni keng kölemde sayahetchilik bilen birleshtürgenlikini, shundaqla karizlarni turpanning iqtisadiy we medeniyet bayliqlirini échishtiki muhim köznekke aylandurghanliqini ashkarilighan.

Gerche xitay hökümiti Uyghur diyarida sayahetchilikning tereqqiy qiliwatqanliqi we zor iqtisadiy ünüm yaritilghanliqini bazargha salsimu, emma bu xil sayahetchilikte Uyghurlarning muqeddes jayliri we medeniyet izlirining weyran qiliwatqanliqi melum bolmaqta. Uyghur kishilik hoquq qurulushi (UHRP) yéqinda doklat élan qilip, xelq'araliq sayahet shirketlirining Uyghur rayonigha sayahet teshkillishi, yerlik Uyghurlargha héchqandaq menpe'et ilip kelmeydighanliqini, eksiche xitayning élip bériwatqan “Insaniyetke qarshi jinayet we irqi qirghinchiliq” siyasitini yögeshke yardem béridighanliqini otturigha qoyghanidi.