Kishilik hoquqni közitish teshkilati aqsudiki zor tutqun'gha qurbanliq qilin'ghanlarning tizimlikini élan qildi

Muxbirimiz irade
2020.12.09
Kishilik hoquqni közitish teshkilati aqsudiki zor tutqun'gha qurbanliq qilin'ghanlarning tizimlikini élan qildi Chong sanliq melumatni közitish tedbirlirining teswirlinishi. Kishilik hoquqni közitish teshkilati(HRW) din badi'ucha'o ishligen.
HRW/Badiucao

Kishilik hoquqni közitish teshkilati aqsuning melum bir yéride tutqun qilinip lagérgha qamalghan 2000 Uyghurning chong sanliq melumat ambiridiki uchuri heqqide bir parche muhim doklat élan qildi. Bu tizimlikke “Aqsu tizimliki” dep nam bérilgen. Kishilik hoquqni közitish teshkilatining tetqiqatchiliri bu tizimlikni tetqiq qilish, tekshürüsh netijiside tizimliktiki 2000 Uyghurning “Uniwérsal birleshme meshghulat supisi” dep atilidighan chong sanliq melumat ambiri teripidin qara chikit qoyulup, tutqun qilin'ghan kishiler ikenlikini bayqighan.

Doklatta ular mundaq dégen: “Éniq körünüp turidiki, uniwérsal birleshme meshghulat supisi (IJOP) ‛aqsu tizimliki‚ diki bu 2000 kishige chikit urghan, yerlik xadimlar ehwalni bahalap chiqqandin kéyin, ularni lagirlargha ewetken.”

Kishilik hoquqni közitish teshkilatining xitay ishliri heqqidiki aliy tetqiqatchisi maya wang bügün bizning ziyaritini qobul qilip, mundaq dédi: “‛aqsu tizimliki‚ de 2000 kishining néme üchün chong sanliq melumat ambiri teripidin chikit qoyulghanliqi we aqiwette lagérlargha ewetilgenliki yézilghan. Bu sewebler ‛namaz oqush, qur'an oqush, chet ellerde uruq-tughqini bolush yaki ular bilen bir qanche qétim télifonlashqan bolush‚ qatarliqlardin ibaret. ‛aqsu tizimliki‚ xitay hökümitining Uyghur rayonida héchqandaq qanuniy tertip bolmay turup, öz meyliche we keng kölemlik tutqun yürgüzüwatqanliqini yenimu éniq ispatlap béridu.”

Kishilik hoquqni közitish teshkilati 2018-yili 2-ayda tunji qétim bu uniwérsal birleshme meshghulat supisi heqqide doklat élan qilghan. Ular bu doklatida xitay hökümiti rayonda yolgha qoyghan bu sanliq melumat ambirining rayondiki herbir Uyghurning kündilik pa'aliyetlirige a'it kaméra körünüshliri bilen bashqa barliq xususiy uchurlirini öz-ara birleshtürüsh arqiliq uninggha chékit qoyup mangidighanliqini, yerlik da'irilerning chékit qoyulghan kishilerning ehwalini mulahize qilip chiqqandin kéyin andin ularning bezilirini lagérlargha ewetidighanliqini ashkarilighan. Andin 2019-yilidiki yene bir doklatida, yuqiriqi bu chong sanliq melumatigha ewetilidighan uchurlarning zor bir qismining Uyghurlarning yanfonlirigha ornitilghan saqchi jasusluq epliridin kélidighanliqini qeyt qilghan.

Maya wangning éytishiche, xitay hökümiti rayondiki herbir kishini 24 sa'et toxtawsiz nazaret qilish asasida sanliq melumat yighidighan bolup, herqandaq bir normalsizliq bu sanliq melumat ambirining bir kishige belge qoyushigha seweb bolalaydiken. Mesilen, siz bir küni normaldin köprek tok ishletken bolsingiz, yaki özingizning aptomobilini heydimey, bashqa aptomobil heydigen bolsingiz we yaki bashqa qol téléfon ishletken bolsingiz dégendek.

Maya wang mundaq deydu: “Biz ilgiri bu heqte élan qilghan doklatlirimizda bu sistémaning qandaq jeryan qilidighanliqini tonushturghan iduq. Mana hazir bu sistéma teripidin chékit qoyulghan 2000 kishining tizimliki qolimizda turuptu. Bu tizimliktiki kishilerge ‛VPN‚ qollan'ghanliqi, ‛Zapya‚ dep atilidighan höjjet ortaqlishish epini qollan'ghanliqi we lagérlarda uruq-tughqanliri bolghanliqidek sewebler tüpeylidin chékit qoyup qoyulghan. Shunisi éniqki, Uyghur élidiki kishiler héchqandaq qanunsiz ish qilmay turup, normal kündilik heriketliri sewebidin lagirgha qamalghan.”

Doklatta körsitilishiche, “Aqsu tizimliki” diki “T” isimlik ayal chong sanliq melumat ambiri “Sezgür döletler bilen alaqisi bar” dep chékit qoyghanliqi üchün lagérgha ewetilgen iken. Tizimlikte bu ‛t‚ xanimning 2017-yili 3-ayda bir chet el nomuri bilen töt qétim téléfonlashqanliqi we qanche sikont sözleshkenliki xatirilen'gen iken. Buning bilen kishilik hoquqni közitish teshkilati “T” xanim sözleshkenliki ilgiri sürülgen bu chet el nomurigha téléfon qilip sinab baqqan we netijide bu nomurning “T” xanimning chet elde yashaydighan singlisigha a'itliqini bayqighan.

‛t‚ xanimning singlisining kishilik hoquqni közitish teshkilatigha éytishiche, saqchilar uning achi'isni köp qétim özi heqqide soraq qilghan iken. U shundin kéyin a'ilisi bilen biwaste alaqilishalmighan bolsimu, bashqa yollar arqiliq achisining bir mezgil lagérgha qamalghandin kéyin qoyup bérilgenliki we hazir heptide besh kün zawutta ishlewatqanliqi, uning aran hepte axiridila öyige qaytishigha ruxset qilinidighanliqidin xewer tapqan.

Maya wang bizge mundaq deydu: “Men her qétim rayonda ep bérilghan bu tutqun üstide tetqiqat élip barghinimda kallamning bir yéride bularning tutqun qilinishida choqum bir seweb bolushi kérek idighu, herqanche bolsimu sewebsiz tutqun qilmighandu, dep oylaymen. Emma her qétim éniqlan'ghan pakitlar bu kishilerning héchqandaq xata ish qilmighanliqini, ularning heqiqetenmu sewebsiz yerge tutqun qilin'ghanliqini körsitip béridu. Xitay hökümiti rayonda kishilerni xalighanche, öz meyliche we keng kölemde tutqun qiliwatidu.”

“Aqsu tizimliki” eslide radiyomiz Uyghur bölümige ewetilgen namsiz uchur bolup, bölümimiz bu tizimlikni kishilik hoquqni közitish teshkilatining tekshürüp chiqishi üchün ewetip bergen. Doklatta “Aqsu tizimliki” heqqide töwendiki melumatlar bérilgen: “Gerche ewetküchining salahiyiti éniqlanmighan bolsimu, emma bu tizimlik 80 pirsent ahalisi Uyghur bolghan aqsudiki melum bir orundin kelgen. Kishilik hoquqni közitish teshkilati ‛aqsu tizimliki‚ diki kishilerning hemmisining Uyghur ikenlikige ishinidu. Tizimlikning yérimi dégüdek erler, qalghan yérimi ayallar. Ularning tutup turulush waqti 2016-yilining otturiliridin 2018-yilining axirighiche bolghan ariliqni öz ichige alidu. Bezi jaylarda hetta bir künning özidila 100 din artuq adem qolgha élin'ghan. Menbeni qoghdash üchün kishilik hoquqni közitish teshkilatimiz ‛aqsu tizimliki‚ ning éniq orni, éniq waqti we bir qisim sanlarni mujimelleshturduq.”

Kishilik hoquqni közitish teshkilati bu tizimlikning chinliqini delillesh üchün oxshimighan usullarni qollan'ghan. Mesilen, ular bu jedwelni Uyghur di'asporasi bilen ortaqlashqan, netijide bu tizimliktiki 18 isim chet ellerdiki tughqanliri teripidin jezmleshtürülgen. Bu tizimlikte yene 200 ge yéqin kimlik nomuri bar bolup, ular bu kimlik nomurlirini tekshürgen we az dégende ikki nomur xitayning edliye tor betliridiki sanliq melumatlar bilen oxshash chiqqan. Yene 27 kishige a'it téléfon nomurining 14ini ündidar arqiliq tapqan we ularning hemmisining aqsuluq Uyghurlar ikenliki éniqlan'ghan. Lagérlar mesilisidiki mutexesssilermu bu höjjetlerni tekshürüp uning chinliqini delilligen. Bu tizimlik bilen birge ewetilgen bir awazliq höjjetningmu aqsudiki bir lagér ichidin ewetilgenliki delillen'gen.

Kishilik hoquqni közitish teshkilati doklatida “Aqsu tizimliki” diki 2000 kishining lagérgha solinishigha seweb bolghan amillarni türliri boyiche tepsili yézip chiqqan. Ular töwendikilerni öz ichige alidu: “Namaz oqush, qur'an oqush, balilirigha dini sawat bérish, xetme-qur'an, wez-nesihet anglash, saqal qoyush, diniy yosunda kiyinish qatarliq din'gha munasiwetlik sewebler؛ köp baliliq bolush, qol téléfon eplirini ishlitish, intérnétte höjjet hembehirlesh qatarliq téléfon we intirnétke munasiwetlik sewebler؛ türkiye, se'udi erebistan, afghanistan qatarliq ‛sezgür‚ dep békitilgen döletlerge bérish we yaki dölet ichide aqsuning sirtidiki jaylargha-ürümchi, qeshqer, béyjing, shangxey qatarliq jaylargha bérishtek sayahetke munasiwetlik sewebler؛ muqim adrési bolmasliq, bek köp téléfon almashturush, kimliki boyiche tizimlitilghan téléfon ishletmeslik, toy xéti qatarliq resmiy höjjetlerni oydurup chiqirish, yoqap ketken kimlikini bashqa biri qollan'ghan bolush, ijarini waqtida tölimigen bolushtek sewebler. . .”

Bezi ehwallarda yash bolush, yeni “1980-Yillardin kéyin tughulghan” bolushmu “Xatirjemsiz kishiler” qatarida tutqun qilinishqa seweb bolghan, yene beziler nechche on yil ilgiriki heriketliri sewebidinmu qolgha élin'ghan. Mesilen bir er 80-yillarning otturilirida qur'an ögen'gen we 2000-yillarning béshida “Ayalini orinishqa qistighan” dep qolgha élin'ghan. Yene bir ehwalda bir ayal 2013-yili bir qétim qeshqerge barghanliqi we bir qétim xotende bir kéche turghanliqi üchün qolgha élin'ghan.

Tilgha élishqa erziydighini, kishilik hoquqni közitish teshkilati “Aqsu tizimliki” diki kishilerning üch da'irilerge boysunush ehwaligha asasen oxshimighan derijide mu'amile qilinidighan 3 xil orun'gha ewetilidighanliqini bayqighan. Mesilen, yuwash-yumshaq turup, ipadisi yaxshi bolghanlar “Ortaq bashqurush rayoni” yeni “普管区” ge ewetilse, gep qayturghan, boyni qattiqliq qilghanlar yaki ehwali téximu éghirlar “Qattiq bashqurush rayoni” (“严管区”) we “Küchlük bashqurush rayoni” (“强管区”) gha ewetilgen. Tizimlikte bezi kishilerning késel bolghanda (yaki bala émitish üchün) öyige qaytishqa ruxset qilin'ghanliqi, emma salametliki eslige kelgendin kéyin tutup turushqa qayturulghanliqi qeyt qilin'ghan.

Maya wang radiyomizgha qilghan sözide, “Aqsu tizimliki” bolsun yaki “Qaraqash tizimliki” bolsun, bu pakitlarning hemmisining xitay hökümitining lagér tutqunlirini térorluq we esebiylikke baghlishining pütünley asasizliqini körsitip béridighanliqini tekitlidi.

U xitay hökümitini derhal bu qilmishlirini ayaqlashturushqa chaqirdi. U mundaq dédi: “Xitay hökümiti shinjangdiki bésimini ayaqlashturushi kérek. Lagérlarda we türmilerde xalighanche tutqun qilin'ghan kishilerni derhal qoyup bérishi kérek. Chong sanliq melumat ambiri qatarliq nazaret sistémilirini bikar qilishi kérek. Chet el hökümetliri rayondiki zulumni ayaqlashturush yolida konkirét tedbirlerni qollinishi kérek, nazaret sistémisi shirketlirinimu öz ichige alghan barliq munasiwetlik tereplerni ‛magnétisiy qanuni‚ arqiliq jazalishi kérek.”

Hörmetlik radiyo anglighuchilar, kishilik hoquqni közitish teshkilatining doklatida yene yerliktiki emeldarlarning öz aghzidin élin'ghan melumatlar we bashqa ispatlar bilen rayondiki tutqunning qaysi derijide keng kölemlik we xalighanche basturulushqa uchraydighanliqi tepsiliy yorutup bérilgen bolup, bezi pakitlar yene bu sisitémining hazir Uyghur élidin bashqa bir qisim ölkilerdimu sinaq qilin'ghanliqini körsitip bermektiken.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.