Tyenjin we xotendiki oqughuchilar arisida yolgha qoyulghan “Dostluq rishtisi” tenqidke uchridi

 Xitay da'irilirining xotenning niye nahiyesi roqiya yézisidiki bir bashlan'ghuch mektep bilen tyenjindiki bir bashlan'ghuch mektep oqughuchiliri arisida yash-ösmürlerning “Bir-biridin öginish”, “Turmush shara'itini chüshinish” we “Bir-birining qelbini tutashturush” namida yolgha qoyghan programmisi eyibleshke uchridi.

 “Tengritagh tori” ning 2024-yili 1-ayning 3-künidiki mexsus xewirige asaslan'ghanda, niye nahiyesi roqiya yézisi xizmet guruppisi bilen tyenjin sheherlik partiye komitétining qollishi we aktip maslishishi bilen roqiya yézisi bashlan'ghuch mektipi we tyenjindiki pingshen bashlan'ghuch mektipi “Tyenjin we xoten” bir-birige xet yézish arqiliq alaqe qilish pa'aliyitini qanat yaydurghan. Roqiya yézisi bashlan'ghuch mektipidiki 83 piyonér tyenjindiki pingshen yoli bashlan'ghuch mektipining oqughuchiliri bilen xet-alaqe ornatqan. Mezkur xewerde bérilgen bir sin (widiyu) da bir Uyghur 3-sinip qiz oqughuchining tyenjindiki bashlan'ghuch mektep oqughuchisidin xet tapshurup alghandin kéyin “Chongqur hayajan ichide öz tesiratlirini bayan qilghanliqi” teshwiqat qilin'ghan.

Xewerde mezkur mekteptiki mes'ul xadimning sözi neqil keltürülüp mundaq déyilgen: “Bir parche xet tyenjin we xotendiki her millet yash-ösmürlerning heqiqiy héssiyatini bir-birige yetküzidu, öz'ara tesir körsitidu, bir-birini hörmetleydu, bir-birini qedirleydu, bir-biridin öginidu we öz'ara yardem béridu. Alaqe we almashturush arqiliq dostluq rishtisi qurulidu”.

Xitay da'irilirining yéqinqi yillardin buyan Uyghur élide “Shinjangni medeniyet bilen ozuqlandurush” we “Dölet tilini omumlashturush” heriketlirini élip barmaqta. Xitay da'irilirining bu herikiti közetküchiler teripidin assimilyatsiye, yeni xitaylashturush siyasitini küchlük yosunda yürgüzüsh dep qaralmaqta. Bu heqte söz bolghanda Uyghur kishilik hoquq qurulushining tetqiqat diréktori hénrik shajiski (Henryk Szadziewski) xitay hökümitining bu pirogramma arqiliq Uyghur balilar bilen xitayning alaqisini we sün'iy shekillen'gen ‛bagh‚ ni kücheytip, bu Uyghur balilarning özining medeniyitige bilen bolghan alaqisini yoq qilish ikenliki ilgiri sürdi. U mundaq dédi:

 “Elwette, buning sewebi Uyghur balilarning rayon sirti (xitay) bilen bolghan alaqisini kücheytish. Xitay hökümiti bu nishan we meqsetke yetmekchi. Buninggha niye nahiyesi roqiya yézisi xizmet guruppisi bilen tyenjin sheherlik hökümet yolgha qoyghan bu tür arqiliq érishmekchi boluwatidu. Bu tür Uyghur baliliri bilen xitayning alaqisini we sün'iy shekillen'gen ‛bagh‚ ni kücheytip, Uyghur balilirining özining mehellisidiki we özining medeniyitidiki ular üchün muhim bolghan alaqini we ‛bagh‚ ni yoq qilidu. Bu yerde yene xitayning sherqidiki sheher turmushi bilen Uyghur rayonidiki yéza turmushini sélishturup körsitishke urunuwatidu. Méningche bu xildiki teshebbuslar we pa'aliyetler mahiyette yuqiridiki siyasiy, ijtima'iy we iqtisadiy küch teripidin yolgha quyulidu we ijra qilinidu. Shunga bu tür tereqqiyat sewiyesige munasiwetlik. Éniqki, namrat we töwen kirimlik rayon tereqqiy qilghan sherqiy déngiz qirghiqi rayonigha sélishturulghan. Yene nahayiti muhim bolghini, bu pirogrammigha qatnashqan balilar we ularning ata-anilirining raziliqi barmu-yoq dégen mesilidur. Menche buni bilish bek qiyin” .

 Xitay hökümiti yene xoten wilayitini merkez qilip, Uyghur baliliri üchün xitay ölkiliride ikkinchi “A'ile” peyda qilish qatarliq assimilyatsiye, yeni xitaylashturush pirogrammisini birqanche yildin buyan tiz sür'ette yolgha qoyghanliqi bildürülmekte. Uzun yillar xotende oqutquchiliq qilghan we hazir türkiyede telim-terbiye we tetqiqatini dawamlashturuwatqan abduréhim dölet niye nahiyesi roqiya yézisi bashlan'ghuch mektipi we tyenjindiki pingshen bashlan'ghuch mektipi arisidiki “Tyenjin we xoten” pa'aliyiti heqqide söz qilip, bu xil pa'aliyetlerning xotende 15-yil burun bashlan'ghanliqini körsetti. U yene mundaq dédi: “Bu shekil jehettin yéngi bolsimu, xaraktér jehettin yalghanchiliq, saxtipezlik we öz jinayitini yoshurushtin bashqa ish emes”.

 Mezkur xewerge asaslan'ghanda, bu xil xet-chekler arqiliq alaqilishish dawamlishidiken. Shuning bilen bir waqitta, kelgüside qerellik pa'aliyet élip bérilidighanliqi körsitilgen. Mezkur xewerde yene mundaq déyilgen: “Bu alaqe xoten we tyenjindiki her millet yash-ösmürlirining qelbni bir-birige baghlaydu. En'eniwi alaqe usuli arqiliq yash-ösmürlerning bir-biridin öginish we turmush shara'itini chüshinishige shara'it hazirlap béridu. Ularning nezer da'irisini kéngeytidu. Ular arisida dostluq ornitip we bir-birining qelbini yéqinlashturidu, öz'ara qol tutushup, qelbni qelbke tutashturup, birlikte algha ilgirilitidu”.

Halbuki, amérikadiki xitay analizchi xu ping (胡平)  ependi yuqiriqi pa'aliyetni xitayning “Tetür teshwiqati” dep atidi. U, tyenjindiki bashlan'ghuch mektep oqughuchiliri bilen xoten niye nahiyesidiki bashlan'ghuch mektep oqughuchilirining xet arqiliq alaqilishishining öz ixtiyarliqi bilen emes, mejburlash arqiliq bolghanliqini körsetti. U, bu xil wasite (xet yézish) arqiliq xitay da'iriliri Uyghur balilirigha xitay tilini we ma'aripini mejburlap ularni xitaylashturush meqsitige tiz yétish üchün xet arqiliq alaqilishish usulini qollan'ghanliqini ilgiri sürdi. U mundaq dédi:

 “Xitay da'iriliri assimilyatsiyeni balilardin bashlidi. Tyenjindiki bashlan'ghuch mektep oqughuchiliri bilen shinjangning xoten niye nahiyesidiki bashlan'ghuch mektep oqughuchilirini xet alaqisi ornitishni telep qildi. Elwette, siz tor arqiliq éléktironluq xet bilen alaqe qilalaysiz. Torni ishlitish arqiliq alaqe qilish téximu qolayliq. Qisqisi men shundaq dep qaraymen. Lékin siyaset undaq dep qarimaydu. Eger en'eniwi xet yézish usuli bilen alaqe qilsa elwette tuyghu bolidu. Xet yézishqan her qaysi tereplerge nisbeten küchlük tesir qalduridu. Biz adette éléktironluq xet, ündidar, féyisbuk qatarliq ijtima'iy alaqe shekli arqiliq bashqa kishiler bilen alaqilishimiz. Tyenjindiki bashlan'ghuch mektep oqughuchiliri bilen shinjangning xoten niye nahiyesidiki bashlan'ghuch mektep oqughuchilirining xet arqiliq alaqilishish öz ixtiyarliqi bilen emes, mejburlash arqiliq bolghan. Bu arqiliq hökümet da'iriliri özi arzu qilghan ünümge érisheleydu. Bu xil wasite (xet yézish) arqiliq xitay da'iriliri Uyghur balilirigha xitay tilini we ma'aripini mejburlap ularni xitaylashturush meqsitige tiz yétidu. Buning üchün xet arqiliq alaqilishish usulini qollan'ghan. ”

Xitay hökümitining Uyghur élide yürgüzüwatqan xitayche ma'arip sistémisi eng eqelliy bolghan pédagogika qa'ide-pirinsipliri we balilar pisxologiyesige xilap qilmish ikenliki melum. Türkiyediki Uyghur tetqiqat institutining tetqiqatchisi, selchuq uniwérsitétining oqutquchisi doktor adil erUyghur tyenjindiki bashlan'ghuch mektep oqughuchiliri bilen xoten niye nahiyesidiki bashlan'ghuch mektep oqughuchilirining xet arqiliq alaqilishishi qarimaqqa normaldek körünsimu, emeliyette yolgha qoyghan bu pirogrammining Uyghurlargha pisxologiyelik jehettin qattiq zerbe béridighanliqini tilgha aldi.

 Doktor adil erUyghurning qarishiche, xitay da'irilirining arqa-arqidin bu xil pirogrammilarni Uyghur élide yolgha qoyup, bashlan'ghuch mektep oqughuchilirigha ménge yuyush xaraktérlik telim-terbiye pa'aliyetlirini uyushturushi, démokratik döletler, xelq'aradiki kishilik hoquq organliri we közetküchilerning diqqitini irqiy qirghinchiliq hélihem dawam qiliwatqan Uyghur éligha dawamliq qaritishigha türtke bolushi mumkin.