Uyghur kishilik hoquq qurulushning doklatida Uyghur rayonidiki saqchi nazaret qurulmisi xeritileshtürülgen

Amérikadiki Uyghur kishilik hoquq qurulushi 13-dékabir küni “Sherqiy türkistanni saqchilashturush: Uyghur rayonidiki saqchi we xewpsizlik qisimlirining xeritileshtürülüshi” serlewhilik yéngi bir doklat élan qilghan.

Mezkur doklat Uyghur kishilik hoquq qurulushining tetqiqatchisi bén kardus (Ben Carrdus) teripidin teyyarlan'ghan bolup, Uyghur rayonidiki saqchi organlirini chüshendürüsh meqset qilin'ghan. Mezkur doklatta, “Sherqiy türkistanda dawamlishiwatqan irqiy qirghinchiliqni, yeni Uyghur we bashqa türkiy xelqlerge yürgüzülüwatqan sistémiliq haldiki partiye-dölet qollighan kishilik hoquq wehshiylikini toluq chüshinishte eng muhim achquch-u yerdiki saqchi organliri hem nazaret sistémisini chüshinishtur” déyilgen.

Doklatta Uyghur rayonidiki saqchi organlirining xitay kompartiyesining Uyghurlargha qaratqan irqiy qirghinchiliqni élip bérishtiki asasliq ijrachilarning biri ikenliki tekitlen'gen. Doklatta saqchilarning oxshimighan wezipe we ayrim qomandanliq qurulmisi barliqi, yeni bezilirining yerlik qatlamda, bezilirining dölet derijilik qatlamlarda ikenliki, emma axirida hemmisining oxshashla xitay kompartiyesining qattiq kontrolluqida heriket qilidighanliqi otturigha qoyulghan.

Doklatta yene xitayning Uyghur rayonidiki partiye, hökümet we qanun organliri xeritileshtürülüp, nahayiti inchike chüshendürülgen. “Xitay azadliq armiyesi” (PLA) bilen “Shinjang ishlepchiqirish-qurulush bingtu'eni” (XPCC)mu ayrim-ayrim chüshendürülgen.

Mezkur doklatning teyyarlighuchisi bén kardus ependi bu heqte ziyaritimizni qilip mundaq dédi: “Bu doklat Uyghur rayonidiki saqchi nazaret qurulmisini chüshendürüp béridu. Uyghur rayoni heqqidiki xewerlerni oqughiningizda, armiye, saqchi dégendek uqumlar bir-birige ariliship ketken bolup, xewerde déyilgen heriketni qandaq türdiki saqchilarning ijra qilghanliqi éniqsiz. Saqchilarning formilirimu bir-birige oxshaydu, lékin ular oxshimighan wezipilerni öteydu, oxshimighan orunlardin buyruq tapshuruwalidu. Shunglashqa bu doklatning meqsiti, Uyghur rayonidiki oxshash bolmighan saqchi organlirining qandaq wezipilerni orundaydighanliqi, bu buyruqlarni qaysi organning chüshüridighanliqi heqqide oqurmenlerni éniq chüshenchige ige qilishtur.”

Doklatta déyilishiche, Uyghur rayonida xitay qoralliq saqchi qisimlirining “Köchme tarmaq etriti” eng köp bolup, ularning sani hetta béyjingdiki qoralliq saqchi qisimlirining ikki hessisige teng kélidiken. Mölcherlerge qarighanda, Uyghur rayonida xitay qoralliq saqchi qisimlirining sani xitayning bashqa jaylirigha qarighanda ikki hessisidin köp iken. Uningdin bashqa rayonda yene 70 mingdin artuq “Yardemchi saqchi” larmu bar iken.

Doklatta körsitilishiche, 2017-yilidiki melumatlargha qarighanda, Uyghur rayonidiki yardemchi saqchi we bashqa “Dölet xewpsizlikige munasiwetlik organlar” ni öz ichige alghan xitay qoralliq saqchi küchlirining sani xitayning bashqa jaylirigha qarighanda 2. 3 Hesse köp bolghan. Yeni xitayning bashqa yerliride her yüz ming kishige 212 neper saqchi toghra kelgen bolsa, Uyghur rayonida her yüz ming kishige 478 neper saqchi toghra kelgen.

Bén kardus ependi bu heqte toxtilip mundaq dédi: “Biz sherqiy türkistandiki saqchilarning qanchilik derijide qattiq qol bolalaydighanliqini alliburun bilgen bolduq. Ular herqandaq yerde, hetta kéchikkine bir shübhe körülgen haman derhal shu jayda peyda bolup bolidu. Meyli adettiki saqchi formisini kiygenler bolsun, meyli herbiy formida bolsun we yaki alahide saqchi formisini kiygenler bolsun, ular nahayiti jiddiy heriket qilidu. Ular buyruqni biwasite béyjingdin alidu. Burun yerlik saqchi orunliri öz aldigha emir-buyruqlarni béreleytti. Emma yéqinqi yillardin buyan Uyghur rayonidiki saqchilargha, döletning eskiriy qisimlirini bashquridighan organlar biwasite qomandanliq qilidighan boldi. On nechche yildin buyan, xitay kompartiyesi héchqandaq ispati bolmighan bixeterlik mesililirini bahane qilip, Uyghur rayonidiki qoralliq saqchi küchlirini köpeytip keldi. Uyghur rayonidiki saqchilar derijidin tashqiri köp bolup, bu rayonni dunyadiki eng yuqiri derijide saqchilashturulghan rayon déyishke bolidu. Bu inkar qilghusiz bir ré'alliqtur.”

Uyghur kishilik hoquq qurulushining pirogramma diréktori pétér érwinmu mezkur doklattiki saqchi nazaret qurulmisining xeritileshtürulüsh tetqiqatigha qatnashqan bolup, u Uyghur rayonining saqchilashturulushi heqqide mundaq dédi: “Uyghur rayonining saqchilashturulushi heqiqetenmu bekla binormal. Tetqiqatchilar Uyghur rayonini yer sharidiki eng yuqiri derijide saqchilashturulghan rayon déyishidu. Uyghur rayonining bu derijide saqchi nazariti astigha élinishi, xitay üchünmu normal emes. Uyghur rayonida xizmet ötewatqan atalmish bixeterlikni qoghdaydighan saqchilarning ijra qilidighan wezipilirimu oxshimaydu. U yerde Uyghurlarning medeniyet yaki diniy kimliklirini ipade qilishining özini ‛jinayet‚ dep békitidighan bir sistéma mewjut. Ashu sistémidiki bir qisim saqchilar mexsus Uyghur kimliki bilen yashashni tallighanlarni lagérlargha yaki türmige solash wezipisini ijra qilidu. Yene bir türdiki saqchilar Uyghurlarning ish-herikitini nazaret qilish wezipisini öteydu. Yeni ularning yerlik Uyghurlarni qimirliyalmas haletke keltürüsh wezipisi bar. Qisqisi, Uyghur rayonidiki saqchilashturulush hadisisi héch normal emes.”

Bén kardus ependi bu binormalliq heqqide toxtilip mundaq dédi: “Uyghur rayonidiki saqchilashturush hergizmu normal shekildiki saqchilarni yerleshtürüsh bolmastin, belki partiyening siyasitini muqim ijra qilidighan küchlerni yerleshtürüshtur. Bu doklat üchün tekshürüsh élip bérish jeryanida eng köp otturigha chiqqan nuqta shu boldiki, Uyghur rayonidiki saqchilar u yerdiki xelqni emes, belki kompartiyeni qoghdaydu. U yerdiki nazaret sistémisi puqralarning bixeterliki üchün emes, belki puqralarning partiyening siyasitige emel qilghan-qilmighanliqni nazaret qilish üchün xizmet qilidu. Atalmish ‛xelq qoralliq saqchiliri‚ qolida tömürning sunuqi bolmighan xelqini atidu. Mana bu xitay kompartiyesining idare qilish sistémisi we idé'ologiye mentiqisidur.”

U axirida doklatta otturigha qoyulghan muhim bir nuqtini tekitlep mundaq dédi: “Uyghur rayonidiki saqchilarning ehwaligha a'it köp qisim uchurlar, bolupmu nurghun muhim uchurlar ‛mexpiy‚, biz belkim buni menggü bilelmeymiz. Xitay da'iriliri tashqiy dunyagha ‛Uyghur rayoni hemmeylen'ge ochuq, Uyghurlarning qanchilik xushal we bextlik yashawatqanliqini öz közünglar bilen körüp kétinglar‚ dégini bilen, u yerdiki eng asasliq bixeterlik uchurliri yenila ‛alahide mexpiyetlik‚ dep qarilidu. Bu xitay hakimiyitining xaraktérini körsitip béridu. Yeni bu ‛xitay mustebittur‚ dégenni ipadileydu. Xitayda bezi uchurlarni hembehirleshmu jinayet hésablinidu. Hakimmutleqliqning xaraktéri del mushundaq bolidu.”