“24-ноябир үрүмчи от апити паҗиәси” билән қозғалған “ақ қәғәз һәрикити” вә түрмидики уйғур қизи камилә ваһит

“24-ноябир үрүмчи от апити паҗиәси” билән қозғалған “ақ қәғәз һәрикити” вә түрмидики уйғур қизи камилә ваһит

2022-Йили үрүмчидә йүз бәргән “24-ноябир үрүмчи от паҗиәси” дин кейин, шаңхәй қатарлиқ хитайниң көплигән шәһәрлиридә университет оқуғучилириниң башламчилиқида “ақ қәғәз һәрикити” дәп аталған зор көләмлик наразилиқ намайишлири йүз бәргән.

Шу чағда тарқалған хәвәрләргә көрә, 2022-йили 24-ноябир күни үрүмчидики уйғурларниң олтурақ бинасида йүз бәргән от апити паҗиәсидин кейин, 25-ноябир күни әң аввал шаңхәйниң үрүмчи кочисида ковид қамали сәвәблик үрүмчидә отта көйүп өлгүчиләрни хатириләш намайиши өткүзүлгән. Узун өтмәй бу намайиш тезликтә пүткүл хитай миқясиға кеңәйгән. 26-Ноябир күни нәнҗиң қатнаш университетиниң оқуғучилири мәктәп һойлисида қоллириға ақ қәғәз көтүрүп, хитай һөкүмитиниң юқумниң алдини елиш сияситигә қарши намайиш қилған. 25-Ноябир башланған наразилиқ намайиши бирнәччә күн ичидила зор көләмлик наразилиқ намайишиға айлинип, кәм дегәндә 21 өлкә, 39 шәһәр вә 100 дин артуқ университетқа кеңәйгән.

Үрүмчидики бир аһалиләр олтурақ бинасида йүз бәргән паҗиәлик от апитиниң хитай миқясидики юқум қамалиға қарши кәң көләмлик наразилиқ һәрикәтлирини кәлтүрүп чиқириши, “үрүмчи” дегән бу исимни назук сиясий намға айландуруп қойған.

Мәлум болушичә, шаңхәй шәһәрлик даириләр шаңхәйдә намайиш йүз бәргән кочидики “үрүмчи оттура кочиси” дегән хитайчә тахтайни27-ноябир күни елип ташлиған. Әйни чағда икки нәпәр һөкүмәт хадиминиң тахтайни елип кетиватқанда тартилған сүрити хитайдики иҗтимаий таратқуларда кәң тарқалип мәсхирилик муназириләрни қозғиған. Икки күндин кейин, йәни 29-ноябир күни әслидики елип ташланған тахтайниң орниға “ву җуңлу” дегән йеңи йол вивискиси есилған. Йәни әслидики хитайчә төт хәтлик “Wulumuqi” дегән хитайчә сөзниң пәқәт 1-боғуминила қоюп қойған. Хитай һөкүмитиниң бу хилдики “мәсилә һәл қилиш чариси” торларда тездин мәсхиригә учриған.

“24-ноябир үрүмчи от паҗиәси” дин кейин қозғалған бу намайиш долқуни наһайити тезла “ақ қәғәз һәрикити” дәп аталған. Гәрчә намайиш пәқәт бир нәччә күн давамлашқан болсиму, әмма улар сиртқи дуня тәрипидин 1989-йили 4-июн вәқәсидин буянқи әң чоң һәқ тәләп һәрикити дәп тәрипләнмәктә.

Хитай һөкүмити әйни чағда хитайда ямрашқа башлиған бу наразилиқ һәрикитини җимиқтуруш үчүн, 2022-йили 12-айниң 1-күнидин башлап аввал бир қисим җайларда юқум қамалини бикар қилған. “шинҗаң гезити” ниң 2022-йил 2-декабирдики хәвиридә ейтилишичә, үрүмчи шәһиридики “хәвп-хәтәр дәриҗиси төвән” дәп айрилған районлардики аһалиләр сиртларға чиқип сода-сетиқ қилишқа башлиған, бир қисим дукан вә магизинлар нормал тиҗаритини әслигә кәлтүргән. 2022-Йили 12-айниң 7-күни хитай дөләтлик сәһийә комитети ахбарат елан қилиш йиғини чақирип, “юқумни нөлгә чүшүрүш тәдбири” ниң ахирлашқанлиқини рәсмий елан қилған.

Кишиниң алаһидә диққитини қозғайдиғини, хитай һөкүмитиниң бу һәқтики хәвәрлиридә үрүмчидә йүз бәргән “24-ноябир үрүмчи от паҗиәси” дә өлүп кәткән уйғурлар, вә ковид қамали сәвәблик ачлиқ азабини тартип, әң еғир қурбанларни бәргән уйғурлар һәққидә һечнәрсә тилға елинмиған. Һөкүмәт даирилири йәнә намайишқа қатнашқан намайишчиларға қаратқан тәкшүрүш вә тутуш һәрикити елип барған.

Ню-йоркта нәшр қилинидиған “бейҗиң баһари журнили” ниң сабиқ баш муһәррири обзорчи ху пиң әпәнди радийомизға қилған сөзидә, 2020-йилидин башлап хитайда әң радикал тәдбирләр билән 3 йил давам қилған “ковидни нөлгә чүшүрүш қамали” ниң бикар қилинишиға 2022-йил “24-ноябир үрүмчи от паҗиәси” сәвәблик пүткүл хитай миқясида партлиған “ақ қәғәз һәрикити” ниң сәвәб болғанлиқини билдүрди.

Ху пиңниң тәкитлишичә, хитайда қозғалған бундақ зор көләмлик наразилиқ намайишиға хитай пуқралириниң “шинҗаң модели” ға болған қорқунчи вә әндишиси сәвәб болған икән. Йәни хитай һөкүмитиниң уйғур елидә йүргүзгән дәриҗидин ташқири қамали вә униң нәтиҗисидә йүз бәргән от паҗиәси хитай пуқралирини қаттиқ сарасимигә салған. Демәкки, пүткүл хитай хәлқиниң дәриҗидин ташқири юқум қамалидин қутулуш күришидә әң зор бәдәл төлигәнләр йәнила уйғурлар болған.

Университетлардики оқуғучилар шу йили 12-айниң бешидин башлап бир ай бурун қишлиқ тәтилгә қоюп берилгән вә мәҗбурий өйлиригә қайтурулған. Намайишқа қатнашқан оқуғучилар юртлириға қайтип барғандин кейин, сорақ қилиниш яки тутқун қилиниш қисмәтлиригә учриған.

Бу мәзгилдә хенән шияңчю санаәт институтиниң 19 яшлиқ уйғур оқуғучиси камилә ваһитниңму қишлиқ тәтил үчүн юрти атушқа қайтип кәлгәндә, йәни 12-декабир күни өйидин тутқун қилинғанлиқи мәлум болған. Бу хәвәр униң америкадики акиси кәвсәр ваһит тәрипидин иҗтимаий алақә мунбәрлиридә тарқитилип, наһайити тезликтә җиддий диққәт қозғиған мәсилиләрниң биригә айланған.

Кәвсәр ваһит 2023-йили 1-айниң 24-күни елан қилған видийолуқ мураҗиитидә, хитайлар чаған байримини аилиси бойичә қутлуқлаватқан бу күнләрдә, уйғурларниң аилиси парчилинип азаб чекиватқанлиқини; сиңлисиниң хитай сақчилири тәрипидин 2022-йили 12-декабир тутқун қилинғанлиқини аңлап өзиниң қаттиқ азаблиниватқанлиқини ейтқан.

Кәвсәр ваһит сиңлиси һәққидә бәргән мәлуматида, сиңлисиниң тутулушиға “от паҗиәси” һәққидики бир учурни “довйин” ға йоллиғанлиқи сәвәб болған болуши мумкинликини тилға алған.

Радийомизниң бу һәқтики ениқлашлири давамида, атуштики сақчи даирилири тутуп тәкшүрүлүватқан икки оқуғучидин бирсиниң камилә ваһит икәнликини дәлиллигән.

Һалбуки, “ақ қәғәз һәрикити” гә қатнашқанлиқи үчүн тутқун қилинған көп қисим хитай оқуғучилар кейинчә қоюп берилгән, әмма камилә ваһит қатарлиқ пәқәт бу һәқтики видейони һәмбәһирлигәнлики үчүнла тутқун қилинған уйғур оқуғучилар қоюп берилмәй кесиветилгән.

Әйни чағда камилә ваһит һәққидә хәвәр бәргән әнгилийәдики “муһапизәтчи” гезитиму хитай һөкүмитиниң мәзкур һәрикәткә қатнишип тутқун қилинған 4 нәпәр хитай оқуғучини қоюп бәргәнликини, әмма камилә ваһит қатарлиқ уйғур оқуғучиларниң кесиветилгәнлики алаһидә тәкитләнгән.

Кейинчә камилә ваһитқа 3 йилллиқ қамақ җазаси һөкүм қилинғанлиқи ашкариланған, униң делоси хәлқара җамаәтниң диққитини қозғиған. Нәтиҗидә хитай даирилири камилә ваһитниң учурини хәлқара җамаәт пикриниң бесими астида ашкарилашқа мәҗбур болған. Хитай һөкүмәт даирилири камилә ваһит билән охшаш мәзгилдә тутқун қилинған уйғур оқуғучиларниң кейинки әһвалини һазирға қәдәр таратқулардин сир тутуп кәлмәктә.

Америка ташқи ишлар министирлиқи 2023-йили 9-айниң 3-күни тивиттер, йәни (X) да учур йоллап, хитай даирилириниң камилә ваһитни қоюп беришини тәләп қилған. Бу чақириқта мундақ дейилгән: “бүгүн камилә ваһитниң 20 яшқа киргән туғулған күни. Бу қутлуқ күнни у түрмидә әмәс, бәлки өз аилиси вә университеттики достлири билән өткүзүши керәк иди. Биз хитай коммунист партийәсини камиләниң инсанлиқ һоқуқи вә әркинликигә һөрмәт қилишқа, наһәқ қамалған кишиләрни дәрһал вә шәртсиз қоюп беришкә чақиримиз”.