“24-ноябир үрүмчи от паҗиәси” вә хитайларниң “ковид қамали” дин қутулушиға бәдәл төлигән уйғурлар

Буниңдин икки йил илгири, йәни 2022-йили 24-ноябир күни үрүмчиниң чоң базар әтрапидики уйғурлар олтурушлуқ көп қәвәтлик бинада йүз бәргән от апитидә, балилар вә аялларни асас қилған 40 тин артуқ уйғурниң көйүп өлүш паҗиәси, хитайда 3 йил давам қилған “ковидни нөлгә чүшүрүш қамали” кәлтүрүп чиқарған паҗиә болупла қалмай, униң бикар қилинишиға сәвәб болған вәқә дәп қарилип кәлмәктә.

Мәлум болушичә, мәзкур паҗиә дәл хитай һөкүмити 2020-йилидин башлап һәр йили қәрәллик йолға қойған “ковидни нөлгә чүшүрүш қамали” ға 3 йил болғанда йүз бәргән. Уйғур ели даирилири 2022-йилдики “ковидни нөлгә чүшүрүш қамали” ни шу йили 9-айда башлиған болуп, от апити үрүмчидә қамал давам қилғиниға 100 күндин ашқан мәзгилдә йәни 24-ноябир күни йүз бәргән.

 Иҗтимаий таратқуларда тарқалған хәвәрләрдин мәлум болушичә, 11-айниң 24-күни кәчқурун үрүмчиниң чоң базар йәни дөңкөврүк райони “җишаңйүән” аилиликләр қорусидики көп қәвәтлик бинаға от кәткән. От 15-қәвәттин башлинип 19-20-қәвәтләргичә туташқан. Әйни чағда бина ишикиниң аталмиш “ковидтин мудапиә көрүш хадимлири” тәрипидин қулуплап қоюлуши вә от өчүрүш әтритиниң кечикип келиши кишиләрниң бинадин қечип чиқалмай көйүп өлүшини кәлтүрүп чиқарған болуп, от 3 саәттин артуқрақ вақитта аран өчүрүлгән.

RFA/H. Léo Kim

Әйни чағда хитайниң һөкүмәт даирилири, 24-ноябир күнидики от апитидә өлгәнләрниң сани һәққидә зиддийәтлик мәлуматларни бәргән. Үрүмчи шәһәрлик һөкүмәтниң 25-ноябирдики рәсмий баянатида “бу вәқәдә өлүп кәткәнләр 10, яриланғанлар 9 адәм” дәп елан қилған; әмма иҗтимаий таратқуларда аз дегәндә 44 адәмниң өлүп кәткәнлики һәққидә учурлар тарқалған.

 “америка бирләшмә агентлиқи” ниң 2022-йил 26-ноябир күнидики хәвиридә берилгән мәлуматларға қариғанда, 24-ноябир күни кәчтә үрүмчидә йүз бәргән от кетиш вәқәсигә бинаниң 15-қәвитидики ток мәнбәси сәвәб болған. Бу қәвәттин туташқан от 17-қәвәткичә ямрап, ис-түтәклири 21-қәвәткичә киргән, от өчүрүш әтрити бинаниң әтрапидики қатму қат қамал вә тосуқларни чувуп, бинаниң йениға келип отни өчүрүп болғучә, от улғийип кәткән вә үч саәткичә бу от қәвәтму-қәвәт өрләп көйүвәргән; өйгә солинип қалғанларниң көпинчиси зәһәрлик ис-түтәктин тунҗуқуп өлүп кәткән.

 Әркин асия радийосиниң ениқлашлири давамида, үрүмчи иттипақ сақчи понкитиниң бир сақчиси, 26-ноябир күни радийомиз уйғур бөлүми мухбириға җәмий 26 кишиниң өлгәнлики, өлгәнләрдин 9 кишиниң көйүп өлгәнлики, 10 кишиниң ис-түтәктә нәписи боғулуп өлгәнликини ейтқан. Лекин охшаш бир вақитта җәнубий шинхуа йоли сақчи понкитиниң бир сақчиси өлгәнләрниң қириқтин ашидиғанлиқини билдүргән.

Шу қетимлиқ от апити һәққидә иҗтимаий таратқу супилирида елан қилинған синлиқ учурларда, аяллар вә балиларни асас қилған 17 нәпәр уйғурниң рәсими тарқалған. Улардин бири, 19-қәвәттики өйидә төт балиси билән биллә көйүп өлүп кәткән қәмәрнисахан абдураһман болуп, уларниң паҗиәси уйғурларниң нөвәттики тирагедийәсини техиму ениқ гәвдиләндүргән типик вәқәләрниң биридур.

Әйни чағда мәрһум қәмәрнисахан абдураһманниң шарапәт вә муһәммәд исимлик икки балиси түркийәдә оқуватқан болуп, уларниң әйни чағда радийомиз мухбириға дейишичә, улар анисиниң вә кичики бәш яш, чоңи 13 яшлиқ болған ини-сиңиллириниң отта көйүп өлүп кәткәнликини иҗтимаий таратқулардин көргән. Һалбуки уларниң дадиси вә чоң акиси 2016-йилиниң оттурилири вә 2017-йилиниң ахирлирида лагерға елип кетилгән икән.

Аридин икки йил өткәндин кейин йәни 2024-йили 11-айниң 21-күни мәрһум қәмбәрнисаханниң түркийәдики оғли муһәммәткә телефон қилғинимизда, у әйни чағда йүз бәргән от апитидин кейин, хитай һөкүмитиниң бу аилиниң түркийәдики пәрзәнтлиригә шу қетимқи от паҗиәси һәққидә һечқандақ ениқлима бәрмигәнликини һәм от апитидә көйүп кәткән башқа уйғурлар вә уларниң мал-бисатлири үчүнму төләм төлигәнлики һәққидә башқа учурларни алалмиғанлиқини билдүрди.

 “24-ноябир үрүмчи от паҗиәси” дин кейин, хитайниң көплигән шәһәрлиридә “ковидни нөлгә чүшүрүш” қамал сияситигә қарши зор көләмлик намайишлар йүз бәргән. Нәтиҗидә, 2022-йили 12-айдин башлап ковидни қамал қилиш бикар қилинған. Әмма аридин икки йил өткән бүгүнки күндиму, хитай һөкүмити “24-ноябир үрүмчи от паҗиәси” ниң һәқиқий сәвәби, көйүп өлгәнләр вә яриланғанларниң ениқ сани, бу вәқәгә мәсул һөкүмәт хадимлириниң җавабкарлиқи, җени вә мелидин айрилған уйғурларға қандақ төләм бәргәнлики һәққидә һечқандақ учур бәрмигән. Һалбуки чәтәлләрдики уйғур тәшкилатлири, кишилик һоқуқ тәшкилатлириниң баянатлири вә ғәрб дөләтлиридики мустәқил таратқуларда берилгән хәвәр-анализларда, “24-ноябир үрүмчи от паҗиәси” хитайда 3 йил давам қилған “ковидни нөлгә чүшүрүш қамали” ни ахирлаштурушта, хитайларниң “ковид қамали” дин қутулушида чоң рол ойниған вәқә, әмма уйғурлар әң чоң бәдәл төлигән паҗиә дәп көрситилгән.