“24-Noyabir ürümchi ot paji'esi” we xitaylarning “Kowid qamali” din qutulushigha bedel töligen Uyghurlar

Buningdin ikki yil ilgiri, yeni 2022-yili 24-noyabir küni ürümchining chong bazar etrapidiki Uyghurlar olturushluq köp qewetlik binada yüz bergen ot apitide, balilar we ayallarni asas qilghan 40 tin artuq Uyghurning köyüp ölüsh paji'esi, xitayda 3 yil dawam qilghan “Kowidni nölge chüshürüsh qamali” keltürüp chiqarghan paji'e bolupla qalmay, uning bikar qilinishigha seweb bolghan weqe dep qarilip kelmekte.

Melum bolushiche, mezkur paji'e del xitay hökümiti 2020-yilidin bashlap her yili qerellik yolgha qoyghan “Kowidni nölge chüshürüsh qamali” gha 3 yil bolghanda yüz bergen. Uyghur éli da'iriliri 2022-yildiki “Kowidni nölge chüshürüsh qamali” ni shu yili 9-ayda bashlighan bolup, ot apiti ürümchide qamal dawam qilghinigha 100 kündin ashqan mezgilde yeni 24-noyabir küni yüz bergen.

 Ijtima'iy taratqularda tarqalghan xewerlerdin melum bolushiche, 11-ayning 24-küni kechqurun ürümchining chong bazar yeni döngköwrük rayoni “Jishangyüen” a'ililikler qorusidiki köp qewetlik binagha ot ketken. Ot 15-qewettin bashlinip 19-20-qewetlergiche tutashqan. Eyni chaghda bina ishikining atalmish “Kowidtin mudapi'e körüsh xadimliri” teripidin quluplap qoyulushi we ot öchürüsh etritining kéchikip kélishi kishilerning binadin qéchip chiqalmay köyüp ölüshini keltürüp chiqarghan bolup, ot 3 sa'ettin artuqraq waqitta aran öchürülgen.

RFA/H. Léo Kim

Eyni chaghda xitayning hökümet da'iriliri, 24-noyabir künidiki ot apitide ölgenlerning sani heqqide ziddiyetlik melumatlarni bergen. Ürümchi sheherlik hökümetning 25-noyabirdiki resmiy bayanatida “Bu weqede ölüp ketkenler 10, yarilan'ghanlar 9 adem” dep élan qilghan؛ emma ijtima'iy taratqularda az dégende 44 ademning ölüp ketkenliki heqqide uchurlar tarqalghan.

 “Amérika birleshme agéntliqi” ning 2022-yil 26-noyabir künidiki xewiride bérilgen melumatlargha qarighanda, 24-noyabir küni kechte ürümchide yüz bergen ot kétish weqesige binaning 15-qewitidiki tok menbesi seweb bolghan. Bu qewettin tutashqan ot 17-qewetkiche yamrap, is-tütekliri 21-qewetkiche kirgen, ot öchürüsh etriti binaning etrapidiki qatmu qat qamal we tosuqlarni chuwup, binaning yénigha kélip otni öchürüp bolghuche, ot ulghiyip ketken we üch sa'etkiche bu ot qewetmu-qewet örlep köyüwergen؛ öyge solinip qalghanlarning köpinchisi zeherlik is-tütektin tunjuqup ölüp ketken.

 Erkin asiya radiyosining éniqlashliri dawamida, ürümchi ittipaq saqchi ponkitining bir saqchisi, 26-noyabir küni radiyomiz Uyghur bölümi muxbirigha jem'iy 26 kishining ölgenliki, ölgenlerdin 9 kishining köyüp ölgenliki, 10 kishining is-tütekte nepisi boghulup ölgenlikini éytqan. Lékin oxshash bir waqitta jenubiy shinxu'a yoli saqchi ponkitining bir saqchisi ölgenlerning qiriqtin ashidighanliqini bildürgen.

Shu qétimliq ot apiti heqqide ijtima'iy taratqu supilirida élan qilin'ghan sinliq uchurlarda, ayallar we balilarni asas qilghan 17 neper Uyghurning resimi tarqalghan. Ulardin biri, 19-qewettiki öyide töt balisi bilen bille köyüp ölüp ketken qemernisaxan abdurahman bolup, ularning paji'esi Uyghurlarning nöwettiki tiragédiyesini téximu éniq gewdilendürgen tipik weqelerning biridur.

Eyni chaghda merhum qemernisaxan abdurahmanning sharapet we muhemmed isimlik ikki balisi türkiyede oquwatqan bolup, ularning eyni chaghda radiyomiz muxbirigha déyishiche, ular anisining we kichiki besh yash, chongi 13 yashliq bolghan ini-singillirining otta köyüp ölüp ketkenlikini ijtima'iy taratqulardin körgen. Halbuki ularning dadisi we chong akisi 2016-yilining otturiliri we 2017-yilining axirlirida lagérgha élip kétilgen iken.

Aridin ikki yil ötkendin kéyin yeni 2024-yili 11-ayning 21-küni merhum qembernisaxanning türkiyediki oghli muhemmetke téléfon qilghinimizda, u eyni chaghda yüz bergen ot apitidin kéyin, xitay hökümitining bu a'ilining türkiyediki perzentlirige shu qétimqi ot paji'esi heqqide héchqandaq éniqlima bermigenlikini hem ot apitide köyüp ketken bashqa Uyghurlar we ularning mal-bisatliri üchünmu tölem töligenliki heqqide bashqa uchurlarni alalmighanliqini bildürdi.

 “24-Noyabir ürümchi ot paji'esi” din kéyin, xitayning köpligen sheherliride “Kowidni nölge chüshürüsh” qamal siyasitige qarshi zor kölemlik namayishlar yüz bergen. Netijide, 2022-yili 12-aydin bashlap kowidni qamal qilish bikar qilin'ghan. Emma aridin ikki yil ötken bügünki kündimu, xitay hökümiti “24-Noyabir ürümchi ot paji'esi” ning heqiqiy sewebi, köyüp ölgenler we yarilan'ghanlarning éniq sani, bu weqege mes'ul hökümet xadimlirining jawabkarliqi, jéni we mélidin ayrilghan Uyghurlargha qandaq tölem bergenliki heqqide héchqandaq uchur bermigen. Halbuki chet'ellerdiki Uyghur teshkilatliri, kishilik hoquq teshkilatlirining bayanatliri we gherb döletliridiki musteqil taratqularda bérilgen xewer-analizlarda, “24-Noyabir ürümchi ot paji'esi” xitayda 3 yil dawam qilghan “Kowidni nölge chüshürüsh qamali” ni axirlashturushta, xitaylarning “Kowid qamali” din qutulushida chong rol oynighan weqe, emma Uyghurlar eng chong bedel töligen paji'e dep körsitilgen.