“Uyghur tili we medeniyitini qoghdash heqqidiki xelq'araliq muhakime yighini” ghelibilik ayaghlashti

Uyghur akadémiyesining bash sahibxanliqida türkiye paytexti enqerede 8-iyuldin bashlap échiliwatqan “Uyghur tili we medeniyitini qoghdash heqqidiki xelq'araliq muhakime yighini” 10-iyul küni axirqi bir künlük guruppilar muzakirisi we muhakime basquchini tamamlap, ghelibilik ayaghlashti.

Yighin jeryanida muhajiret hayatida Uyghur tili we medeniyitini saqlap qélishtiki bir qatar mesililer we hel qilish chariliri oxshimighan shekillerde otturigha qoyulghan bolghachqa yighinning axirqi bir künlük guruppilar muzakiriside pikirler erkin qanat yaydi. Bolupmu memtimin abbas we meghpiret kamal re'islikidiki guruppa muzakiriside muhakime témiliri tonushturulghandin kéyin Uyghur tili oqutushida saqliniwatqan mesililerni qandaq hel qilish, yéqinda teyyar bolghan Uyghur tili oqushluq derslikige qisqiche pikir bérish qatarliqlar heqqide köpligen pikirler otturigha chüshti. Shu qatarda Uyghur tili derslik kitabining utuqliri mu'eyyenleshtürülüsh bilen birge uni téximu yaxshilashqa paydiliq, dep qaralghan imla we söz xataliqini toghrilash, kitab hejmini balilargha uyghunlashturush, derslik tilini téximu ammibablashturush, éléktironluq nusxisini teyyarlash dégendek bezi qarashlar sherhlep ötüldi. Arqidin bu qétimqi derslik kitabni teyyarlashqa küch chiqarghan kishilerning biri, doktor rahile qeshqiri bu qétimqi derslik kitabning tüzülüshide özliri qollan'ghan pirinsiplar heqqide chüshenche berdi.

Emelge ashurghili bolidighan türler qatarida her yili yazliq tetil mezgilide herqaysi jaylardiki Uyghur sebiylirini toplap ikki heptilik yazliq lagér pa'aliyitige teshkillesh, bu arqiliq herqaysi döletlerdin kelgen balilarning Uyghur tilini ortaq til süpitide qollinish muhitini yaritishmu qizghin alqishlandi. Shuning bilen birge muhajiret shara'itida yétiliwatqan Uyghur boghunlirigha milliy medeniyet we milliy kimlik chüshenchisi singdürüshte Uyghur naxsha-ussullirini we meshrepni muhim wasitilerning biri qilish, tenterbiye türliri boyiche Uyghur yashliri arisida xelq'ara musabiqiler uyushturush, mumkin bolghan da'iride Uyghur tébabitini rawajlandurush, milliy hüner-sen'et türliri we Uyghur ta'amliri körgezmisi qilish heqqide yighin ishtirakchiliri bes-beste pikir qildi.

Guruppa muzakirisige qatnashqan Uyghur ziyaliyliridin doktor peyzulla zeydun öz guruppisigha wakaliten otturigha qoyghan pikirler yighin ehlining qizghin alqishigha érishti. Bolupmu muhajiret shara'itida birer ehmiyetlik xatire künni tallap muqimlashturuwalghandin kéyin her yili oxshash künde herqaysi döletlerde tengla xelq'ara féstiwal ötküzüsh, bu xil féstiwallarda Uyghur medeniyitige mensup herqaysi türlerni janliq namayan qilish, Uyghur medeniyiti heqqide uniwérsal tor béti yasap chiqish arqiliq her sahe kishilirige we oxshimighan yashtiki insanlargha Uyghur medeniyitige da'ir asasliq türlerni tonushturush, Uyghur mektepliride Uyghur naxsha-ussulliri heqqide ders échish, Uyghur ayallirining resim körgezmisi échish, Uyghurlarning téléwiziye qanili échish we kinochiliq ishlirini rawajlandurush, sen'et sahesi boyiche hemkarliq pa'aliyetlirini köpeytish dégendek türler arqiliq muhajirettiki Uyghurlarda wetenperwerlik chüshenchisini chongqurlashturush qatarliqlar emelge ashurghili bolidighan türler qatarida mexsus chüshendürüldi.

10-Iyuldiki axirqi guruppilar muzakirisidin kéyin Uyghur akadémiyesining re'isi, péshqedem tébbiy dora tetqiqat alimi doktor rishat abbas söz élip bu qétimqi yighin heqqide xulase xaraktérlik söz qildi. U bu qétimqi xelq'ara yighinning wujudqa chiqishigha her jehettin yardem bergen herqaysi shexsler we orunlargha, jümlidin amérika tinchliq institutigha özi alahide teshekkürini bildürdi. Axirida bu qétimqi yighinning teshkillinish jeryanigha küch chiqarghan skot wordén (Scott Worden), kim roy (Kim Roy) qatarliqlargha xatire buyumi teqdim qilin'ghanda zalda güldüras alqish yangridi.
Pa'aliyetning axirida skot wordin ependi radiyomizning ayrim ziyaritini qobul qilip, bu qétimqi yighin hemde özining bu jeryanda hés qilghanlirini biz bilen ortaqlashti.

“Méning ismim skot wordén. Men hazir amérika tinchliq instituti qarmiqidiki afghanistan we ottura asiya pirogrammisining diréktori bolup ishlewatimen. Biz normalda amérika xelq'ara tereqqiyat idarisi (USAID) bilen hemkarliship ish körimiz. Yeni bizning pa'aliyet rasxotimiz shulardin kélidu. Buningdiki asasiy meqset hazir xitay hökümitining Uyghurlargha qarshi qiliwatqanliri, bolupmu Uyghurlar duch kéliwatqan ziyankeshliklerni nezerge alghan halda Uyghur medeniyitining herqaysi teshkiliy qisimlirini saqlap qélishtur. Biz dunyaning herqaysi jayliridiki Uyghur jama'iti bilen söhbette bolush jeryanida Uyghur tilining yoqilishi hazirqi eng zor tehdit ikenlikidin xewerdar bolduq. Bundaq ehwalda yash bir ewladning, bolupmu aliy mektep yéshidiki yaki ulardin kichikrek yashtiki Uyghurlarning öz tilini, öz medeniyitini öginishi, öz jama'itining yardimi arqiliq buni kéyinki bir ewladqa yetküzüshide bu bir purset bolup qalghusi. Bu yerde shuni éytmay turalmaymen: bu qétimqi yighin we muzakirige dunyadiki 14 dölette yashawatqan jama'et yétekchiliri, pa'aliyetchiler we mutexessisler qatnashti. Bunche köp kishilerning yüzturane halda bir sorun'gha jem bolushi kem tépilidighan bir ehwal. Uyghur jama'itining bu xildiki aktipliqidin, ulardiki qizghinliqtin bekmu söyündüm. Bu kishilerning hemmisila shunche qizghinliq ichide öz tili we medeniyitining ghémini qiliwatidu, shuningdek buni kéyinki ewladlargha yetküzüshke aldirawatidu. Shinjangdiki qabahetlik ré'alliqqa sélishturghanda bu bir qétimliq ijabiy xizmet, shuningdek ijadiy xizmet boldi, dep qaraymen. Bir chet'ellik bolush süpitim bilen bu hal manga téximu zor ilham berdi.”

Bu heqte söz bolghanda doktor rishat abbas bu qétimqi yighinning ötken yillardiki yighinlargha qarighanda téximu utuqluq bolghanliqini eskertish bilen birge özining Uyghur tili we medeniyitini muhajiret shara'itida imkaniyetning bariche saqlap qélishqa bolghan ümidini ipadilidi.

Uyghur akadémiyesi her yili bu xildiki yighinlarni échip kéliwatqan bolsimu, 2023-yilidiki enqere yighini hazirgha qeder qatnashquchilar sani eng köp bolghan, shuningdek her sahe mutexessisliri eng köp toplan'ghan bir meydan yighin bolghanliqi melum.