Uyghur kishilik hoquq qurulushi: “Sherqiy türkistandiki Uyghur ayal diniy zatlar nishanliq ziyankeshlikke uchrighan”

London uniwérsitétida ötküzülgen yumilaq üstel söhbitide közge körün'gen mutexessislerdin mezkur uniwérsitétining proféssori réychil xarris xanim léksiye sözlimekte. 2018-Yili 2-iyul, london.

6-Mart küni amérikadiki Uyghur kishilik hoquq qurulushi “Sherqiy türkistandiki ayallargha qilin'ghan wehshiylik: Uyghur ayalliri we diniy ziyankeshlik” dégen témida tor muhakime yighini ötküzgen. Ular mezkur yighin arqiliq bir qisim döletlerde tebriklinidighan “Ayallar bayrimi” munasiwiti bilen nöwette xitay hökümitining sistémiliq basturushining ziyankeshlikige uchrawatqan Uyghur ayallirining ehwalini anglatqan.

Mezkur yighin, Uyghur kishilik hoquq qurulushi 1-féwral küni élan qilghan “‛qur'an‚ öginishning 20 yilliq bedili: Uyghur ayalliri we diniy ziyankeshlik” dégen doklati asasida élip bérilghan. “Qur'an öginishning 20 yilliq bedili: Uyghur ayalliri we diniy ziyankeshlik” mawzuluq doklat london uniwérsitéti sherqshunasliq we afriqa tetqiqati institutining proféssori reychél harris (Rachel Harris) xanim bilen Uyghur ana til pa'aliyetchisi abduweli ayup teripidin teyyarlan'ghan bolup, doklatta Uyghur ayallirigha qaritilghan ziyankeshlik, bolupmu Uyghur ayal diniy zatlirini nishan qilghan uzun muddetlik qamaq jazaliri heqqide tepsiliy melumat bérilgen.

Tor muhakime yighinigha Uyghur kishilik hoquq qurulushining tetqiqatchisi hénri shajiwéski riyasetchilik qilghan. Yighinda mezkur doklatning aptorliridin abduweli ayup, “Musulmanlarning jénimu jan” namliq tor betning bash muherriri, “Hemmige adalet teshkilati” ning washin'gton alahide rayonidiki diréktori xéna zuberi xanim we Uyghur amérika birleshmisining re'isi elfidar éltebir xanimlar qatnashqan.

Abduweli ependi aldi bilen söz bashlap, Uyghur ayal diniy zatlar heqqidiki doklatta bérilgen melumatlarning intayin muhimliqini tekitlidi. U, bu doklatni teyyarlash jeryanda Uyghur büwim-ustazlargha a'it melumatlarni tépishning nahayiti qiyin bolghanliqni éytip mundaq dédi: “Uyghur imamlirigha a'it uchurlarni ‛xitay memliketlik islam jem'iyiti‚ yaki ‛shinjang islam jem'iyiti‚ dégendek organlarning tor bétidin tapqili bolatti. Emma ayal diniy zatlar, yeni büwim-ustazlarning bundaq organliri bolmighachqa, ulargha a'it torda héchqandaq melumat yoq. Yene bir nuqta shuki, Uyghur ayal diniy zatlar yéza terepte ‛büwim‚, sheherlerde ‛ustaz‚ dep atilidu. Ular Uyghur jem'iyitining oxshimighan qatlamlirida diniy örp-adetlerge bashchiliq qilidu.”

Abduweli ayup ependining bu doklat heqqide radiyomizgha bergen ziyaritide, “Shinjang saqchi höjjetliri” de diniy sewebler bilen tutqun qilin'ghan 1200 neperdin artuq ayalning délosini tekshürüp chiqqanliqini bildürgenidi. U körsetken pakitlargha qarighanda, xitay hökümiti büwimler we ustazlarni, diniy telim-terbiye alghan ayallar we yaki balilirigha din ögetken ayallarni “Dini ashqunluq we esebiylikni terghib qilish” yaki “Diniy esebiy teshkilat qurush” qa oxshash jinayetler bilen tutqun qilghan.

Abduweli ependi yighin jeryanda “Shinjang saqchi höjjetliri” de ashkarilan'ghan 78 yashliq xelchem pazil isimlik ayalning “Qanunsiz bir tebligh” ge qétilghanliqi üchün tutqun qilin'ghanliqi heqqide toxtilip mundaq dédi: “Bu heqiqeten échinishliq. U 50 yil burun bir yerlerde öginip qalghan bir nersiler üchün 2018-yili türmige tashlan'ghan. U xitay kompartiyesi Uyghur rayonigha kérishtin burun tughulghan. Méning kallamdin ötmeydighini, birsini qandaqsigha uning baliliq waqtida ögen'gen bir nersiliri üchün jazalaydu? yene bir nuqta shuki, men xitayning türmiside yétip baqqan, u yerde etigende besh yérimda orningizdin turisiz. Yotqan-körpiliringizni retlep, kiyimingizni kéyishingizge besh minut, chishingizni chotkilap, yüzingizni yuyup buyruqqa teyyar bolushingizgha besh minut waqit béridu. Xelchem pazilning yéshidiki ayallar éniqla buni qilip bolalmaydu. Lagér, türme dégenlerning shara'iti heqiqeten bek nachar, bolupmu yashinip qalghan ayallar üchün téximu chidighusiz bir yer. Shunga men her qétim ularning resimige qarighinimda bek könglüm yérim bolidu.”

2022-Yili 1-ayda muxbirimizning korladiki alaqidar organlar we sanji ayallar türmisige qarita élip barghan téléfon ziyaretliri dawamida, 78 yashliq xelchem pazilning 17 yilliq késiwétilgenliki we sanji ayallar türmisining 4‏-etritide jaza mudditini ötewatqanliqi delillen'genidi. Hökümnamide déyilishiche, xelchem pazil “Milliy kemsitishke qutratquluq qilish” we “Topliship jama'et tertipini buzush” jinayiti bilen eyiblen'gen. Uning atalmish “Qanunsiz bir tebligh” ge qétilghanliqi we bu “Teblighge sorun hazirlap bergen” liki, uning yuqiriqi atalmish “Jinayiti” ge pakit qilin'ghan.

Elfidar xanim, xitay hökümitining Uyghur ayal diniy zatlarni bu qeder qattiq basturushi heqqide toxtilip mundaq dédi: “Musulman bolush süpitim bilen eger béshimgha her qandaq bir bir éghir ish kelse, men allahqa du'a qilimen, uningdin yardem soraymen. Xitay hökümiti dinning we ayallarning dindiki rolining muhimliqini hés qilip, bizni dinimizdin cheklidi. Her qandaq bir insan oxshimighan shekilde du'a qilish arqiliq rohi jehettin ozuq izdeydu. Xitay hökümiti hetta bizning du'a qilishimizghimu yol qoymaywatidu. Ashkarilan'ghan melumatlargha qarighanda, ular ayallarning özining öyide du'a qilishinimu jinayet hésablighan. Her qandaq diniy heriketlerni chekligen. Yeni ibadet arqiliq rohi jehettiki azablirini yéniklitishtin ibaret addiy éhtiyajmu xitay hökümiti teripidin cheklen'gen. Mana bu nöwette Uyghurlarning körüwatqan küni.”

Xéna zuberi xanim xitay hökümitining Uyghur qirghinchiliqini xelq'aradin yoshurush üchün her xil teshwiqatlarni yürgüzüwatqanliqini eskertip mundaq dédi: “Xitay hökümiti musulman ellerge yéqindek tesir bérish üchün, teshwiqatlirida ulargha xitayning ichkiri ölkiliridiki meschitlerni, u yerde yashaydighan musulmanlarning meschitlerde namaz ötewatqanliqini körsitidu. Shunglashqa kishiler xitay teripidin bésiwélin'ghan sherqiy türkistanda diniy basturushning yüz bériwatqanliqigha ishenmeydu. Xitay hökümitining nishanliq halda Uyghur ayallirigha qaratqan basturushi peqet ularning diniy-étiqadi we Uyghur kimliki sewebidinla bolghan emes, belki ularning ayal bolghanliqi, ularning kéyinki ewladlarni yétishtürüshte asasliq rol oynaydighanliqi üchün xitay hökümiti Uyghur neslining dawamlishishini tüp yiltizidin qurutmaqchi bolghan. Tinch méngide küchlük roh bolidu. Xitay hökümiti jim turghanlarnimu allahni oylawatisen, dep zulum qiliwatidu. Uyghur ayallirining öz öyide tinch olturushi, tepekkur qilishimu jinayet hésablan'ghan. Buningdin Uyghur ayallirining we Uyghur balilirining ehwalini tesewwur qilip baqsanglar bolidu.”

U yene mundaq dédi: “Mustemlike astidiki ayallar meyli keshmirde bolsun, meyli pelestinde yaki sherqiy türkistanda bolsun, nishan'gha élindi. Ishghalchilar, yeni mustemlikichiler aldi bilen özi bésiwalghan ashu jem'iyetning ijtima'iy rishtisini buzushqa urunidu. Chünki islamda adaletsizlikke qarshiliq bildürüsh teshebbus qilinidu. Islam dinining tüp prinsipida mömin musulman bir allahtin bashqa héchqandaq bir mebudqa ibadet qilmaydu. Bir allahtin bashqa héchqandaq bir mexluqatqa qulluq qilmaydu. Hör-erkin, barawer yashaydu. ‛qur'an‚da ayallarning ornining nahayiti yuqiri ikenliki éytilidu. Ular erkinlik, adalet we islam üchün küresh qilidighan ewladlarni yétishtüridu. Shunga xitay hökümiti bu idiyedin qattiq qorqqan. Ular xitaydiki bashqa milletler xitaylargha nahayiti asanla assimilyatsiye boluwatqanda Uyghurlarning özining medeniyiti we kimlikige ching ésilishi, ularning oghisini qaynatqan. Musulmanlarning zéminini ishghal qiliwalghan barliq mustemlikichiler da'im ishini mushundaq jem'iyetning jan tomurini tutup turidighan ayallarni weyran qilishtin bashlaydu. Bir jem'iyette eger din'gha bashlamchiliq qilidighan ayallar bolsa, ular özlirining da'irisidiki ayallarning ma'arip, ijtima'iy pa'aliyetlerde küchlinishide muhim rol oynaydu, shundaqla mustemlikichilirining ishghaliyet hökümranliqigha aktipliq bilen qarshi turidu.”

Yighin jeryanida xéna xanim yene mustemlikichilerning “Toluq yoqattuq” dep qarighan mustemlike astidiki xelqlerning hörlük iradisining goya tupraqqa kömülgen uruqlardek haman ünüp chiqidighanliqigha chongqur ishinidighanliqini bildürdi. U yene Uyghur pa'aliyetchilerning yardimi arqisida Uyghur ayal dini zatlar üchün élip bérilidighan teshwiqatlarning yenimu küchiyishini ümid qilidighanliqini bildürdi.

Yighinning axirida xéna xanim, elfidar xanim we abduweli ayup ependi ortaq pikir bayan qildi. Ular, xitay hökümiti Uyghur xelqini yer yüzidin yoqitiwétish üchün qolidin kélidighan her qandaq usulni qollan'ghan bolsimu, emma Uyghur xelqning rohini tiz püktürelmeydighanliqini bildürüshti. Ular, özlirining Uyghurlar üstidiki zulumning axirlishidighanliqigha bolghan ishenchini bildürüshti.

Abduweli ependi: “Uyghur ayalliri bek zor qurbanliqlarni berdi. Ular diniy üchün qurbanliq berdi. Yoldishini, özining a'ile ezalirini xitayning zulumidin qutquzush üchün nahayiti zor qurbanliqlarni berdi.”

Xéna xanim: “Allah subhane wete'elaning ‛jennet anilarning ayaghliri astida‚ dep buyrushning bir sewebi bar, shundaq emesmu?! islamda ayallarning, anilarning orni we roli nahayiti muhim orun'gha qoyulghan. Muhajirettiki Uyghurlar ümidini yoqatsa bolmaydu. Pa'aliyetchiler ümidini yoqatsa téximu bolmaydu. Insha'alla, ghelibining achquchimu ayallarning qolida.”

Elfidar xanim axirida Uyghur ayal lagér shahitlirigha bolghan hörmitini bildürdi we mundaq dédi: “Ulardiki Uyghur kimliki, diniy kimliki we ularning adaletsizlikke qarshi élip barghan küreshliri bizge ümid béridu. Bu milletni weyran qilish we yoqitiwétish unche asan emes.”