Magnus fiskesyö: “Xitay Uyghur balilirini san we kölem jehette tarixta körülüp baqmighan derijide assimilyatsiye qiliwatidu”

Xitay hökümiti 2017-yili Uyghur élide keng kölemlik tutqun herikitini yolgha qoyup, az dégende ikki milyon ademni lagérlargha qamighandin kéyin, nurghun balilar bir kéchidila ata-ana yaki yéqin uruq-tughqanliridin ayrilip tirik yétimge aylan'ghanidi. Shuning bilen mas qedemde xitay hökümet taratqulirida atalmish “Perishtiler mektipi” dégendek orunlarning köplep quruluwatqanliqi heqqidiki xewerler chiqishqa bashlighan we éniqlashlirimiz dawamida bu atalmish perishtiler mektipining del bu tirik yétimge aylan'ghan Uyghur baliliri yighiwéliniwatqan yétim balilar parawanliq orunliri ashkarilan'ghanidi. Shundin kéyin ijtima'iy taratqularda, xitay hökümet taratqulirida we bashqa menbelerdin tarqalghan uchurlardin bundaq orunlargha yighiwélin'ghan Uyghur balilirining pütünley xitay tili, xitay medeniyiti boyiche terbiyelinidighanliqi otturigha chiqqan.

Uyghur balilirining bu weziyiti chet ellerdiki Uyghur jama'iti we hemde Uyghurlarning weziyitige yéqindin köngül bölüp kéliwatqan chet ellik mutexessislerning birdek endishisini qozghimaqta. Amérika kornél uniwérsitétining dotsénti magnus fiskesyö bilen kanadadiki musteqil tetqiqatchi ruqiye turdush xanim birlikte yazghan “Xitaydiki Uyghur balilirining keng kölemde tutup turulushi we mejburiy assimilyatsiye qilinishi” mawzuluq doklat del bu mesilige diqqet tartip, balilargha qaritiliwatqan bu zulumni toxtitishning charisini qilish meqsitide yézip chiqilghan bir doklat idi. Biz bu heqte magnus fiskesyö ependini ziyaret qilip, uning bilen xitay hökümitining yataqliq mekteplirige yighiwélin'ghan balilar heqqide sözleshtuq.

Magnus ependining déyishiche, balilar arqiliq bir milletning kimlikige we mewjutluqigha tehdit qilish tarixta tunji qétim körülgen bir mesile bolmisimu, emma xitayning qiliwatqinini tarixtiki kölimi eng zor bolghini, dep éytishqa bolidiken.

Magnus fiskesyö: “Epsuski, tarixiy jeryanda yüz bergen nurghun irqiy qirghinchiliqlargha qaraydighan bolsaq, biz balilar we bu balilarning aniliri bolghan ayallarning zerbe nishani bolghanliqigha da'ir nurghun misallarni köreleymiz. Balilar bir milletning kelgüsi bolghanliqtin zulum qilghuchilar balilarning kimlikini yoqitish arqiliq öz meqsitige yétishni oylaydu. Xitay hökümitimu Uyghurlargha qaritiwatqan irqiy qirghinchiliqining bir parchisi süpitide Uyghur balilirining kimlikini yoqitishqa urunuwatmaqta. Elwette, tarixtiki misallargha qaraydighan bolsaq, balilarni ata-anisidin ayrip yataqliq mekteplerge terbiyeleshke da'ir örneklerni körimiz, emma méning tekitleydighinim, dunya tarixida bu ishni xitay qilghandek zor kölemde qilghan dölet yoq. Xitay hökümitining bunche zor sandiki balilarni ata-aniliridin tartiwélip, mejburiy assimilyatsiye qilishi dunya tarixida téxi körülüp baqmighan.”

Magnus fiskesyö ependining qarishiche, xitay hökümiti teripidin yataqliq mekteplerge yighiwélin'ghan balilarning sani bir milyon etrapida bolsimu, emma xitayning balilargha qaritiwatqan assimilyatsiye pilani peqet yétim balilar bilenla tügimeydiken.

Magnus fiskesyö: “Bu heqtiki bir istatistikida yataqliq mekteplerde yétiwatqan Uyghur balilirining sanining 900 mingdin artuqluqi tilgha élin'ghan. Bizning texmin qilishimizche, hazir alahazel bir qanche milyon bala mushundaq yataqliq mekteplerde oquwatidu. Emma hökümetning bir yolyoruqida barliq balilar yataqliq mekteplerge ewetilidu, déyilgen. Bu balilar dawamliq shu yerde turamdu, yaki öyige qaytalamdu? ata-aniliri lagérgha tutulmighan balilar bolsimu hepte axirlirida öylirige qaytalamdu? bu so'allarning jawabliri hazirche éniq emes. Emma bu yerde éniq bolghini, xitay hökümiti Uyghur, qazaq, qirghiz qatarliq millet balilirining hemmisini, meyli bu balilar yétim bolsun-bolmisun oxshashla hemmisini yataqliq mekteplerde terbiyelimekte, yeni ularni xitayche terbiyelimekte.”

Magnus ependi, Uyghur baliliri duch kéliwatqan bu assimilyatsiye siyasiti dunyada téxi körülüp baqmighan sewiyede bolsimu, biraq uning yéterlik diqqet qozghiyalmaywatqanliqini éytti:

“Bu san we kölem jehettin qarighanda xitay hökümitining qiliwatqan herikitining kölimi intayin keng. Mana mushuning özila bu mesilining dunya diqqet qilishqa tégishlik bir mesile ikenlikini körsitip béridu. Biz tarixtiki shimaliy amérikada qurulghan yataqliq mektepler heqqidiki xewerlerni we hazir rusiyening ukra'inaliq balilarni élip qéchip terbiyeligenliki heqqidiki xewerlerni shundaq köp anglaymizyu, emma Uyghur balilirigha qarita mushundaq zor kölemde yüz bériwatqanlar toghrisidiki xewerlerni körmeymiz. Dunya buni bilishi, Uyghur baliliri duch kéliwatqan mislisiz kölemdiki assimilyatsiye siyasitini munazire qilishi kérek.”

Magnus ependining qarishiche, Uyghur baliliri duch kelgen bu ata-aniliridin ayrilip qélish we mejburiy assimilyatsiyege uchrashtek qismetlerning bu balilargha we millette qalduridighan jarahetliri intayin éghir bolushi, uning tesiri hetta nechche ewlad dawam qilishi mumkinken. U yene, bu siyasetning tesiri peqet rohiy jehettiki zerbe bilenla cheklenmeydighanliqini tekitlidi. Biz bu heqtiki mezmunlarda kéyinki pirogrammimizda tepsiliy toxtilimiz.