Xitayning dölet halqighan basturushigha uchrawatqan türkiyediki Uyghurlar heqqide doklat élan qilindi

“Kishilik hoquq qoghdighuchilirini mudapi'e qilish teshkilati” (Safeguard Defenders) teripidin 10-awghust küni “Türkiyede xitayning Uyghurlargha élip bériwatqan dölet halqighan basturushining nishanigha aylan'ghan Uyghurlar” (Targeted in Turkey: China’s Transnational Repression Against Uyghurs)serlewhilik doklati élan qilindi.

Mezkur doklatta, xitay hökümitining xitaydiki yerlik xizmet guruppiliri, chet'eldiki diplomatik xadimliri we türkiyediki uchur toplighuchilar qatnashqan dölet halqighan torlirini qandaq qilip chet'eldiki Uyghurlarni nazaret qilish we kontrol qilishqa qollan'ghanliqi, xitayning türkiyede yashaydighan Uyghurlarni bir-birige jasusluq qilishqa qandaq bésim qiliwatqanliqi körsitilgen.

Doklatqa asaslan'ghanda, xitay saqchiliri yuqirida tilgha élin'ghan “Torliri” arqiliq toplan'ghan axbarattin paydilinip, Uyghurlarni jasusluqqa, kishilik hoquq depsendichilikige süküt qilishqa yaki xitay kompartiyesini maxtaydighan teshwiqatlarni qilishqa mejburlighan. Doklatta bérilgen misallargha qarighanda, xitay saqchiliri muhajirettiki Uyghurlarning yurtida qalghan a'ile ezalirini kozir qilish arqiliq ochuq yaki wasitilik halda tehdit salghan.

Mezkur doklatning teyyarlighuchisi yalqun uluyol ependi radiyomizning ziyaritini qobul qilip, doklat heqqide tepsiliy chüshenche berdi.

U yene xitayning Uyghurlarni a'ilisi arqiliq sarasimige séliwatqanliqining ipadilirini bayan qildi.

“Kishilik hoquq qoghdighuchilirini mudapi'e qilish teshkilati” özining ijtima'iy taratqusida bu doklatta körsitilgen xitayning dölet halqighan basturushlirining peqet türkiye bilenla cheklenmeydighanliqini tekitligen. Ular xitay hökümitining türkiyediki Uyghurlarni türlük usullar bilen xitaygha qayturup ekitiwatqanliqini eskertish bilen birge, muhajirettiki Uyghurlarning özlirining bixeterlikige kapaletlik qilalaydighan üchinchi bir döletke köchüshini tewsiye qilghan.

“Kishilik hoquq qoghdighuchilirini mudapi'e qilish teshkilati” ning pa'aliyet ishliri diréktori lawra xart bu doklat heqqide radiyomizning sorighan so'allirigha élxet arqiliq jawab qayturdi. U xétide mundaq dep yazghan: “Doklatta tekitlen'gendek, xitayning dölet halqighan basturushi türkiye bilenla cheklinip qalmastin, dunyaning herqaysi jaylirida yüz bériwatidu. Her qaysi hökümetlerning öz zéminida turuwatqan barliq kishilerning asasiy hoquqi we erkinlikini qoghdash mejburiyiti bar. ‛kishilik hoquq qoghdighuchilirini mudapi'e qilish teshkilati‚ xitayning dölet halqighan basturush siyasiti arqiliq her qaysi döletlerning igilik hoquqi we asasiy kishilik hoquqqa éghir dexli-teruz qiliwatqanliqigha qarshi her qaysi döletlerni heriketke ötüshke teshebbus qilidu”.

Yalqun uluyol ependi özi bayqighan eng éghir ehwal heqqide toxtilip, Uyghurlarning özi turushluq döletlerde özlirini qoghdiyalmaywatqanliqi, shundaqla ashu döletlerning Uyghurlarni xitayning dölet halqighan basturushidin qoghdiyalmaywatqanliqini eskertti.

Amérika döletlik radiyo-téléwiziye shirkiti (NBC) mezkur doklat heqqide mexsus xewer tarqatqan bolup, xewiride türkyedin marakeshke barghan idris hesen isimlik Uyghur yashning marakesh dölet xewpsizliki xadimliri teripidin 2021-yili 7-ayning 19-küni marakeshning kasablanka ayrodurumida qolgha élin'ghandin buyan, shu yerdiki bir türmide tutup turuluwatqanliqini tilgha alghan. Xitay hökümiti marakeshtin idris hesenni xitaygha ötküzüp bérishni telep qiliwatqan bolup, xelq'ara kechürüm teshkilatini öz ichige alghan 40 tin artuq kishilik hoquq teshkilatliri marakesh hökümitidin idris hesenni xitaygha ötküzüp bermeslikni telep qilmaqta.

Idris hesen'ge oxshash özlirini türkiyede bixeter hés qilmighanliqi üchün türkiyedin bashqa döletlerge yötkilishke térishiwatqan Uyghurlarning üchinchi bir döletke bérishimu xitayning dölet halqighan basturushigha uchrawatqanliqi melum.

Yalqun uluyol ependi türkiyede türkiye saqchiliri teripidin tuyuqsiz tutup turush merkezlirige élip kétiliwatqan we türkiyede tutulup xitaygha qayturulushtin ensirep sarasimide yashawatqan Uyghurlarningmu xéli barliqini, lékin doklatning yönilishi boyiche bu mesile heqqide toxtalmighanliqini bayan qildi.

U axirda Uyghurlar panahliniwatqan döletlerning birliship Uyghurlarni xitayning dölet halqighan basturushidin qoghdash méxanizmi ornitishini telep qildi.