AFP
Уйғурлар дияридики хитай пуқралириниң мәйли қерилири болсун яки яшлири болсун нөвәттики сиясий вәзийәт һәққидә гәп болғанда уларниң бирдәк тәкитләйдиғини «һазир хитайлар билән уйғурлар оттурисида достлуқ қалмиди» дегән сөзләр болуп, уйғуршунас дәррен байлер уйғурлар дияридики мәзгилидә бу сөзни көп қетим аңлиған. Униң билән үрүмчидә дост болуп өткән хитайлардин бири бу тоғрисида сөз болғанда «5-июл вәқәси» дин кейин бу һалниң техиму ашкара болғанлиқини тәкитлигән.
Дәррен байлер бу җәрянда үрүмчидики бир қисим хитай әдиблири вә сәнәткарлири билән барди-кәлди қилған болуп, улар көп қетим тамақ йейиш яки чай ичиш сәвәби билән сорун түзүп олтуруп қалған. Бу җәрянда параң темиси тәбиий һалда уйғурларға йөткилидиған болуп, уларниң бир қисми уйғурларни «хитайчә өгинишни халимайду» дәп әйиблигән. Әмма йәнә бәзиләр «уйғурларниң түркийәгә мәптун болуши хитайларниң америкаға мәстанә болғиниға охшаш бир иш» дәп уйғурлардики түркийә қизғинлиқини хитай һөкүмитиниң «бөлгүнчилик» вә «әсәбийлик» кә бағлап чүшәндүрүшини инкар қилған. Шундақла дәррен байлердин америкада бу хилдики мәсилиләрниң қандақ һәл қилинғанлиқи һәққидә соаллар сориған. У буниңға қарита америкадики индиянларниң қирилип кетиш вәқәсини мисал қилип «америкадиму ирқий мәсилә мәвҗут» дегәндә хитай зиялийлири «силәрниң президент (барак обама) бир қара тәнлик адәмғу? шундақ болғаникән америкада қандақсигә ирқий мәсилә бар болсун?» дәйду. Шуниң билән гәп американиң қанун системисиға улишип, хәлқ һөкүмәттин нарази болса намайиш арқилиқ өз тәлипини оттуриға қоюшқа болидиғанлиқини ейтип бериду. Хитайлар буни аңлап күлүшкиничә «биз һөкүмәткә қойидиған бундақ тәләпләрни мушу өйдила дейәләймиз. Қариғанда биз һәммимиз түрмидә икәнмиздә» дәйду. Әмма бу хитайларниң көп қисми йәнила уйғурларни лагерларға беришқа тегишлик дәп қарайдиғанлар икән. У бу һәқтә мундақ дәйду.
«Мән ашу җайдики вақитлиримда йәни 2018-йили бир қисим хитайларни зиярәт қилғанидим. Бу хитайлар асасән ‹қайта тәрбийәләш' системисида ишләватқанлар иди. Булар шу вақитта уйғурлар вә қазақларниң өйлиридә туруп ишләшкә әвәтилгәникән. Булар өзлири туруватқан өйләрдики кишиләрдә әсәбийлик аламәтлири бар-йоқлуқини тәкшүрүп мәлум қилишқа мәсул икән. Уларниң ейтишичә, уларни мушу системиға мәсул ширкәтләр ялливалған болуп, өзлирини ‹пидаийлар' дәп атайдикән. Қарисам буларниң ичидә илгири уйғурлар билән арилаш яшиғанлар, уйғурларниң тамиқини күндилик ғиза орнида йәйдиғанлар һәмдә өзлирини ‹биз шинҗаңлиқ' дәйдиғанлар уйғурларниң әһвалиға ечинидикән. Әмма йәнә хели зор сандики хитай көчмәнлири уйғурларни ‹қалақлиқни ташлимайдиғанлар' дәп қарайдиған болуп, уйғурларниң көплигән адәтлири уларниң көзигә сиғмайдикән. Шуңа улар бу тоғрисида сөз болғанда «бу хәқни, болупму ашу қалақ уйғурларни равурус тәрбийәләп ‹мән дегән җуңголуқ' дәйдиған қилиш лазим» дәп қарайду. Уларниң қаришичә, уйғурларниму хитайниң ғәрбий җәнуб тәрипидики мяв, йи қатарлиқ милләтләргә охшаш қиливетиш лазим икән.»
Дәррен байлер диққәт қилған йәнә бир нуқта уйғурлар дияридики хитайлар арисида «террорлуққа қарши турушниң узун мәзгиллик» күрәш икәнлики көп тәкрарлинидиған тәшвиқатларниң бири икән. Униң билән параңлашқан лу йин исимлик хитай биңтуәндики туғқанлирини йоқлап барғанда униң туғқанлири «бу уйғур дегән шундақ осал хәқ. Улар америкадики қара тәнликләрдинму өтә осал. Шуңа һөкүмитимиз уларни қайта тәрбийиләп чиқмақчи болуватиду» дегән. Шуниңдәк мушу арқилиқ уйғурларға һесдашлиқ қилишниң орниға уларни лагерға қамаш лазимлиқини испатлимақчи болған. Техиму муһими улар лагерларниң уйғурларни қандақ ханивәйранчилиққа салғанлиқиға әмәс, әксичә лагер башлинип өзлириниң пул тепиш йоллириниң етилип қалғанлиқиға болған аччиқини уйғурларға өчмәнлик қилиштин алмақчи болған. У бу һәқтә мундақ дәйду:
«Буларниң нурғунлири хитай дөлити бу җайдики хитайлар үчүн қиливатқан ишлардин бәкму пәхирлиниду. Улар буни һөкүмәт бизниң ғемимизни йәватиду, дәп чүшиниду. Шуниңдәк хитай дөлитиниң һазир нәқәдәр юқири сәвийидики дуняви пән-техника мувәппәқийәтлирини бу җайда ишлитиватқанлиқидин иптихарлиниду. Мән зиярәт қилған хитайларниң бири өзиниң илгири уйғурлар мәһәллисигә яки униң әтрапидики җайларға бериштин қорқидиғанлиқини, чүнки у уйғурларниң өзини өч көридиғанлиқини билидиғанлиқини, әмдиликтә болса уйғурларниң өзини бозәк қилишидин қилчиму ғәм қилмай халиған җайға әркин баралайдиған болғанлиқини, учриған уйғурларниңму өзини бәк һөрмәтләйдиған болуп кәткәнликини сөзләп бәргән. Шу чағда униң гәп қилғандики турқидин истилачиларда болидиған һәмдә бу җайдики хитайларда көп учрайдиған бир хил тәмәнна туйғусини байқиған идим. Уйғурлар болса дәрвәқә йүрәклири бәкла муҗуветилгән болғачқа әс-һошини йоқатқан бир һаләт уларға ортақ психика болуп қалған. Мән көргән кишиләрниң һәммисила мушундақ, десәкму болиду.»
Лу йин исимлик хитайниң туғқанлири у биңтуәндә турған мәзгилдә әң көп тәкрарлиған сөз уйғурларниң қанчилик осал хәлқ икәнлики, уларниң нә яхшилиқни, нә тәрәққиятни билмәйдиған тәбиитиниң һәрқачан зораванлиққа майил икәнлики һәққидә болған. Илгирики вақитларда тамақ йегәндә хитайлар билән бир үстәлдә олтуруп тамақ йейиштинму сәскинидиған уйғурлар һазир өзлиригә «туғқан» болған хитайлар билән бир өйдә йетип-қопуш вә аш-тамақта айрилмас «һәмраһ» лардин болуп қалған, ағзидин иттипақлиқ һәққидики хитайчә шоарлар чүшмәйдиған һалға йәткән болсиму хитай өлкилиридики хитайлар арисида уйғурларниң бешиға келиватқан паҗиәләргә қилчиму ич ағритиш кәйпияти шәкилләнмигән. Әксичә уларниң һөкүмәтни қоллиши барғансери ешип маңған. У бу һәқтә мундақ дәйду:
«Хитайларниң мутләқ көп қисми уйғурларниң бешиға немә күнләрниң келиватқанлиқини билмәйду. Чүнки хитай һөкүмити ахбарат васитилирини бәкму қаттиқ контрол қилидиған болғачқа мәтбуатларда бу һәқтә һечқандақ хәвәр берилмәйду. Хәвәр бериш тоғра кәлсиму һөкүмәтниң террорлуққа қарши күрәш қиливатқанлиқи, ‹кәспий тәрбийәләш мәктәплири' ечип уйғурларға һүнәр-техника өгитиватқанлиқини аңлитиду. Шинҗаңниң сиртидики нурғунлиған хитайлар бу хәвәрләрни аңлиғанда ‹һөкүмәт йәнә уйғурларға етибар бериватиду' дәйду һәмдә һөкүмәтниң өзлири тапшурған баҗ арқилиқ уйғурларға ‹мәнпәәт йәткүзүши'дин қаттиқ нарази болуп ғудуңшийду. Йәнә бир яқтин шинҗаңниң сиртидики хитайларниң мутләқ көп қисми уйғурларни ‹террорчилар, хитай дөлити үчүн бәк чоң тәһдит болидиған хәқ' дәп қарайду. Шуңа хитай дөлитиниң қиливатқанлирини ‹һәқлиқ вә зөрүр болған чарилар. Бу худди американиң ирақ уруши вә афғанистандики террорчиларға қарши турғиниға охшаш бир вәқә' дәп чүшиниду. Әмма бу җәрянда уйғур җәмийитиниң чак-чекидин қандақ бөсүлүп кетиватқанлиқини, аилиләрниң қандақ соруқчилиқларға гириптар болуватқанлиқи бизниң диққитимиздин чәттә қеливатиду.»
Мәлум болушичә, уйғурлар дияридики сиясий бастурушниң юқири пәллигә чиқишиға әгишип, уйғурлар билән хитайлар оттурисидики мунасивәт пүтүнләй башқа йөнүлүшкә қарап маңмақтикән. Бәзиләр бу һалға қарап хитай анализчи ваң лишйоңниң «әһвал мушундақ давам қилса бу җай иккинчи пәләстин болуп қелиши мумкин» дегән һөкүмини мәлум асасқа игә икән, дейишкә майил болмақтикән.
