Dolqun eysa: “Uyghurlarning diniy étiqat erkinliki mesilisi yighinning asasliq témisigha aylandi”

6-Ayning 28-küni jenwede chaqirilghan “Xelq'ara diniy erkinlik teshkilati qurulghanliqining 30-yilliqini xatirilesh yighini” da, xitay hakimiyitining Uyghur we bashqa türkiy xelqlerge yürgüzüwatqan irqiy qirghinchiliqi, jümlidin mejburi dinsizlashturush siyasiti muhim küntertiplerning birige aylan'ghan.

Mezkur yighin'gha alahide teklip bilen qatnashqan dunya Uyghur qurultiyining re'isi dolqun eysa ependi yighinning échilish we yépilish murasimida ikki qétim sözge chiqip, xelq'ara jama'etchilikni xitayning sherqiy türkistandiki insaniyetke qarshi jinayetlirini tosup qélish üchün birlikte jiddiy heriketke ötüshke, herqaysi döletlerning  hökümetlirinimu xitay bilen bolghan munasiwetliride xitayning Uyghurlarni asas qilghan türkiy xelqler üstidin yürgüziwatqan irqiy qirghinchiliqigha köz yummasliqqa chaqirghan.

Bir qisim döletlerning jenwede turushluq diplomatliri, birleshken döletler teshkilatining munasiwetlik xadimliri, herqaysi dinlargha mensup teshkilatlarning wekilliri we xelq'araliq kishilik hoquq teshkilatlirining mes'ulliridin bolup köp sanda kishi ishtirak qilghan bu  yighinda dolqun eysa ependi sözge chiqip Uyghurlar uchrawatqan irqiy qirghinchiliq, jümlidin diniy basturushni nuqtiliq bayan qilghan. U  bu heqte melumat bérip mundaq dédi: “ Bügün qurban héyt, mushu pursette men pütün dunya musulmanlirining qurban héytini mubarekleymen. Échinishliq yéri shuki, sherqiy türkistandiki Uyghur,qazaq we bashqa musulman xelqler özlirining qurban héytini ashkare we kolléktip halda qutluqlash imkaniyitige érishelmidi. Ularning bu eqelliy insaniy hoquqi xitay hakimiyiti teripidin tartiwélindi. Sherqiy türkistandiki Uyghur we bashqa musulman xelqlerning diniy étiqat erkinliki ularning milliy mewjutluqi bilen intayin zich munasiwetlik. Xitay hakimiyiti uzun yillardin buyan dawam qilduriwatqan irqiy qirghinchiliq herikitide xelqimizning milliy kimliki, medeniyiti we diniy étiqatini yoqutushni asasiy nishan qilip keldi. 2014-Yilidin buyan xitay hakimiyiti qattiq basturush siyasitini ijra qilish jeryanida normal diniy pa'aliyetlerning hemmisini radikalliqqa we térrorizimgha baghlap xelqimizning normal diniy pa'aliyetlirini chekleydighan qanunlarni tüzüp chiqti. Diniy pa'aliyet bilen shughullan'ghuchilarni aptomatik halda jinayet katigoriyesige kirgüzüp jazalidi. Mesilen qur'an kerimni saqlighanlar, saqal qoyghanlar, yaghliq artqanlar, rozi tutqanlar, hej qilghanlar, perzentlirige musulmanche isim qoyghanlarning hemmisini aptomatik halda jinayetchi dep békitip türmilerge, jaza lagirlirigha we mejburi emgek meydanlirigha qamidi. Xitayning bu xil dölet térrorizmi siyasiti sherqiy  türkistan xelqide zor derijide qorqunch we endishe peyda qildi. Bu sewebtin ular özlirining milliy we diniy kimlikini ashkarilashtinmu qorqidighan halgha chüshüp qaldi,  men bu geplerning hemmisini yighinda dédim”. 

RFA/Erkin Tarim

Dolqun eysaning bildürishiche, u, yighinda qilghan sözide xitay tüzüp chiqqan birqatar cheklesh siyasetlirining Uyghurlarning milliy medeniyiti we diniy étiqatini yoqitishni asasiy nishan qilghanliqini, buni chet'ellerdiki musteqil tetqiqatchilarningmu delillep chiqqanliqini tekitlep ötken hemde ularning igiligen melumatlirini delil keltürüp,-2017 yilidin buyan sherqiy türkistanda hökümet teripidin chéqiwétilgen yaki weyran qiliwétilgen mesjitlerning 16 minggha yétip barghanliqini, pütünley chéqip tüzliwétilgen meschitlerning bolsa 8500din ashqanliqini éytqan؛ andin u meschitlerning xitay sayahetchilirining köngül achidighan makanigha aylandurulghanliqini, meschitlerdiki diniy eserlerning pütünley élip tashlan'ghanliqini we meschitlerning xitayning teshwiqat makanlirigha aylinip qalghanliqini emiliy misallar bilen körsitip ötken.

Dolqun eysa ependi bu yighinda yene, ötken birqanche yilda köpligen diniy ölimalarning “Radikalliqni terghip qildi” dégen böhtan bilen qamaq jazasigha höküm qilin'ghanliqini, “Uyghur kishilik hoquq qurulushi”ning  bu heqte élan qilghan doklatida -2014 yilidin buyan 1046 neper diniy ölimaning yuqarqi jinayet bilen jazalan'ghanliqining melum bolghanliqini otturigha qoyghan.

Dolqun eysa ependi mezkur yighinda qilghan sözide, dunya jama'etchilikini xitayning sherqiy türkistanda yürgüzüwatqan yuqiriqidek wehshiliklirini közitip qoyush bilenla cheklen'genlikini tenqitlep, ularni Uyghurlar uchrawatqan bu irqiy qirghinchiliq we diniy zulumni toxtitish üchün tirishchanliq körsitishke chaqirghan.

Dunya Uyghur qurultiyining programma diréktori zumret'ay erkin xanim téléfon ziyaritimizni qobul qilip, bu yighinning ehmiyiti toghrisida melumat berdi.

Dolqun eysa ependining éytishiche, mezkur yighinning qurban héytning 1-küni chaqirilishimu közetküchilerning diqqitini qozghighan nuqtilarning biri bolghan.