Uyghurlarning paji'esi teswirlen'gen höjjetlik filim- “Shawqun-süren” royapqa chiqti

Rézhissor dawid nowak (David Novack) we filim ishligüchi jenis én'gléxart (Janice Englehart) teripidin ishlen'gen “Shawqun – süren” namliq höjjetlik filimda abduweli ayup bilen jewher ilhamning söhbetlishiwatqan körünüshi.

Xitay hökümiti özining barliq imkaniyetlirini qollinip, Uyghurlargha qaritiwatqan irqiy qirghinchiliq we insaniyetke qarshi jinayetlirini aqlash we uni perdazlash heriketlirini yürgüzüp kéliwatqan bolsimu, biraq bu zulumgha a'it höjjetler, pakitlar we guwahliqlarmu nurghun tirishchanliqlar we bedeller sayiside toxtimay kün yüzige chiqip dunyaning heqiqetni bilishige we bu mesilining dawamliq halda kün tertipte turushigha seweb bolup turmaqta. Rézhissor dawid nowak (David Novack) we filim ishligüchi jenis én'gléxart (Janice Englehart) teripidin ishlen'gen “Shawqun – süren” namliq höjjetlik filim del shundaq tirishchanliqlarning biri bolup, bu filim 1- iyun küni tunji bolup yéngi zélandiyede tamashibinlar bilen uchrishish aldida turmaqta.

Bu filimni süretke élish xizmiti 2018- yili bashlan'ghan bolup, filim üchün ular türkiye, qazaqistan, norwégiye, firansiye, amérika qatarliq nurghun döletlerge barghan we u yerdiki yüzligen guwahliq bergüchi shahitlar bilen yüz körüshken. Filim norwégiyede turushluq Uyghur ziyaliysi we pa'aliyetchi abduweli ayup hem shundaqla türmidiki Uyghur ziyaliysi ilham toxtining qizi, amérikadiki emgekchiler hoquqi birleshmisining (Worker Rights Consortium) mejburiy emgek türi boyiche tetqiqatchisi jewher ilhamning sergüzeshtlirini chöridigen asasta ishlen'gen bolup, filimda yene, qelbinur sidiq, gülbahar jélilowa, méhrigül tursun, tahir hamut izgil we qazaq pa'aliyetchi ayna shormanbayéw qatarliqlarning guwahliqlirimu orun alghaniken.

allstaticandnoise

 Biz bu höjjetlik filimning rézhissori dawid nowak we filim ishligüchisi janis én'gléxartlarni ziyaret qilip filim heqqide söhbet ötküzduq. Biz ulardin qandaq bolup Uyghurlar mesilisi heqqide filim ishlimekchi bolghanliqini soriduq.

Dawid: men we jenis ikkimiz eslide xitaydiki qanun bilen idare qilishning chékiniwatqanliqi heqqide bir filim ishlimekchi bolghaniduq. Bu filimni ishlesh jeryanida Uyghurlargha boluwatqan zulumlardin xewer tépip, qazaqistan, türkiye qatarliq döletlerge bérip Uyghurlarni ziyaret qilishni bashliduq. Emma men Uyghurlarning hékayilirini anglighanséri bu mesilining xitay heqqidiki filimimizning bir parchisi emes, öz aldigha ayrim filim bolushi lazimliqini tonup yettim.

Jenis: men bundin alahazel 30 yil awwal yehudiy qirghinchiliqidin aman qalghanlar heqqidiki bir türge qatnashqanidim. Shu chaghda shahitlarni ziyaret qilghan. Aridin 30 yil ötkendiki hazirqi dunyadimu mushu xil ehwalning tekrarlinishi méni tolimu azablidi. Negila barsam quliqimgha Uyghurlarning awazi anglinatti. Shunga men özümni boluwatqanlarni dunyagha anglitish mejburiyitim bardek hés qildim we buning eng yaxshi yoli filim ishlesh, dep oylidim.

Biz dawid ependidin bu filimni ishlesh jeryanida özini heyran qaldurghan nersining néme bolghanliqini soriduq. Uning jawabi bolsa “Zulumning bunche éghir bolushi” dep jawab berdi.

allstaticandnoise

Dawid: rastini désem, méni eng heyran qaldurghini u yerdiki zulumning qanchilik derijide éghirliqi we buninggha qarimay dunyaning yétersiz inkas qayturushi boldi. Méning tégimmu sherqiy yawropaliq yehudiy. Méning a'ilemdin nurghun kishiler yehudiy qirghinchiliqi mezgilide öltürülgeniken. Uyghurlarning manga éytip bergenliri 1936-1937- yilidiki gérmaniyede yüz bergenlerge asasen oxshaytti. Menche bu bir irqiy qirghinchiliq. U yerde zeherlik gaz öyliri bolmisimu, u oxshashla bir irqiy qirghinchiliq idi. Bu mesilini hel qilish üchün bir qisim qedemler étiliptu mesilen, ilham toxtigha yawropa parlaméntida saxarof mukapati bérish, bir qanche mu'esseselerning Uyghur irqiy qirghinchiliqini étirap qilishi dégendek. Emma bu kichik qedemler üchün u yerde milyonlighan adem azab chékiwatidu. Dunyaning men xiyal qilghandek yardem bermesliki we yaki zil –zilige kelmesliki méni heyran qaldurdi. Emdi bu filimni ishlesh jeryanida manga tesir qilghan yene bir nerse, méni xushal qilghan nerse bolsa men barghanliki yérimde Uyghurlar méni öylirige teklip qildi. Qazaqlarmu shundaq. Men türkiyede, norwégiyede, qazaqistanda we amérikada Uyghurlarning öylirige bardim, a'ililer bilen uchrashtim, ular bilen hemdastixan, hemsöhbet boldum. Biz hékayilirimizni ortaqlashtuq. Bu manga chongqur tesir qildi. Mana bumu méning normal shara'itlarda tonush imkaniyitim bolmighan Uyghurlar heqqide filim ishlishimge türtke bolghan muhim bir amil, dep qaraymen.

Filim ishligüchi jenisning bizge déyishiche, ular ziyaret qilghan kishiler uchrighan paji'eler tolimu éghir bolghachqa uni anglash we saghlam keypiyatini saqlap qélishmu unche asan'gha chüshmigeniken.

allstaticandnoise

Jens: bu filimni ishlesh jeryanida men yoluqqan qiyinchiliq bolsa, Uyghurlarning sergüzeshtlirini anglap özümning rohiy keypiyatimni tengshep turush boldi. Men özüm ijtima'iy xizmetlerni qilghan we rohiy saghlamliq mutexessisi bolup ishligen biri bolghachqa kishilerning derdini, ular anglatqan hékayilerni anglashni bilidighan biri idim. Emma shundaq turuqluq, bu jehette terbiyelen'gen biri turuqluq insanlarning qayghuluq sergüzeshtlirini anglash intayin tes boldi. Méning özümning rohiy saghlamliqimni qoghdap turushummu xéli qéyin'gha toxtidi.

Dawid nowak we jenis radiyomizgha qilghan sözide özlirining  bu filim arqiliq Uyghurlar duch kéliwatqan bu pewqul'adde éghir zulumdin téximu köp kishilerni xewerdar qilishni arzu qilidighanliqini bildürdi.

Jenis: bu filimni ishleshtiki nishanimiz Uyghurlargha qiliniwatqan bu keng kölemlik wehshiyliklerge qarita yershariwi oyghinish peyda qilishtur. Afriqa, latin amérikasi, yawropa we shimaliy amérikada bolsun hemme yerde oyghinish peyda qilishtur. Bolupmu afriqa we latin amérikasigha oxshash xitay hökümitining iqtisadiy tesir küchi küchlük jaylarda, jümlidin Uyghurlar mesilisini kötürüp chiqish imkani anche bolmighan jaylarda oyghinish peyda qilishtur. Biz bu filimning keng da'iride tarqilishini, kishilik hoquq pa'aliyitide paydilinish matériyali bolushini ümid qilimiz.

Dawid: bu filim di'asporada yashaydighan Uyghurlarning hem qazaqlarning özini we shinjangdiki a'ile – tawabi'atlirini qoghdap qélishtin ibaret  heqqaniy kürishining hékayisi. Rast gepni qilsam, méning shinjang dégen söznimu ishletküm yoq. Uyghur éli yaki sherqiy türkistan deyli menche. Bu filimni men Uyghurlarning awazi bolushi kérek, dep oylighachqa men filimimda yawropaliq yaki amérikaliq mutexessislerning sözige orun bermidim. Qisqisi, bu  filim zulumgha qarshi jasaret bilen sözligenler we bedel töligenlerning filimi. Bu qehrimanliqning filimi. Shundaqla tragédiye we tragédiyege qayturulghan inkasning filimi. Siyaset tüzesh méning ishim emes, emma men bu filim arqiliq zulum heqqide keng tonush hasil qilishni ümid qilimen. Men bu filimge chiqqan barliq guwahchilargha chin qelbimdin rehmet éytimen we ulargha cheksiz minnetdarliqimni bildürimen.

Melum bolushiche, bu filim 1- iyun küni, tunji bolup yéngi zélandiyediki (Doc Edge Festival 2023) da qoyulushqa bashlaydiken. Bu filim aldimizdiki künlerde téximu köp döletlerde féstiwallargha qatnashturulidiken. Mezkur filimdiki asasliq pérsonazh hemde bu filimdiki guwahchilarni tertiplesh xizmitige bashtin – axir qatnashqan abduweli ayup bizge qilghan sözide bu filimning Uyghurlar mesilisige diqqet tartish hem shundaqla bu mesilini janliq tutup turush yolidiki perqliq xizmetlerning biri bolidighanliqini éytti.

Bu filimning terjime we retlesh xizmiti bilen shughullan'ghan we hazir norwégiyede turuwatqan nurexmetmu radiyomizgha qilghan sözide bu höjjetlik filimning adettiki puqralargha Uyghur mesilisini tonutushtiki muhim matériyal bolup qalidighanliqini bildürdi.