Американиң йеңи қанун лайиһәси уйғур ирқий қирғинчилиқини ениқлашта америка истихбарат органлирини вәзипиләндүрүшни тәләп қилған

Вашингтондин мухбиримиз әркин тәйярлиди
2023.05.30
mr-torres Авам палата әзаси, авам палатаси “хитай истратегийәлик риқабәт комитети” ниң әзаси ричи торрес
house.gov

 Ғәрб дөләтлири хитайниң уйғур районидики ирқий қирғинчилиқи вә инсанийәткә қарши җинайәтлирини ашкарилашта һазирға қәдәр ашкара учур мәнбәлиригә тайинип кәлгән, болупму хитай һөкүмитиниң рәсмий һөҗҗәтлири, хитай учур мәнбәлири, шаһитларниң гуваһлиқлири, сүний һәмраһ сүрәтлири вә нопузлуқ тәтқиқат орунлириниң доклатлириға тайинип кәлгән иди.

Һалбуки, нөвәттә хитайниң райондики қилмишлириға аит учурларни топлаш вә һөҗҗәтләштүрүштә америка истихбарат органлириниму ишқа селиш тәләп қилинмақта.

Шу мәқсәттә америка дөләт мәҗлисиниң бир авам палата әзаси йеқинда бир қанун тәклип лайиһәси сунуп, очуқ-ашкара учур мәнбәлири хитайниң уйғур районида садир қиливатқан ирқий қирғинчилиқи вә инсанийәткә қарши җинайәтлирини ашкарилашта йетәрлик әмәслики, буниңға қарита америка җасуслуқ органлириниму ишқа селишни тәләп қилған.

 “уйғур ирқий қирғинчилиқини истихбарат арқилиқ тәһқиқләш қануни” намлиқ мәзкур қанун лайиһәси америка дөләт мәҗлисиниң демократлар партийәсидин болған авам палата әзаси, авам палатаси “хитай истратегийәлик риқабәт комитети” ниң әзаси ричи торрес тәрипидин сунулған. Ричи торрес шу мунасивәт билән 25-май күни елан қилған баянатида, “хитай компартийәсиниң уйғур хәлқигә қарита садир қилған ирқий қирғинчилиқи, инсанийәткә қарши җинайәт болуп, сәл қарашқа болмайдиған дәриҗидә еғир зиянкәшликкә учриғучиларниң кәчүрмиши чоқум толуқ сөзлиниши керәк” дегән.

Ричи торресниң қәйт қилишичә, у 15-май күни сунулған бу қанун лайиһәсиниң “хитай истратегийәлик риқабәт комитетида хитай компартийәсниң етник вә диний аз санлиқларға қаритилған кишилик һоқуқ дәпсәндичиликигә қарши һәр икки партийәниң һәмкарлиқ асасиға айлинишиға үмидвар” икән.

Ричи торресниң 3349-номурлуқ “уйғур ирқий қирғинчилиқини истихбарат арқилиқ тәһқиқләш қануни” , америка мәркизий ахбарат идариси (CIA) баш директориниң һәр йили дөләт мәҗлисигә уйғурлар учраватқан ирқий қирғинчилиққа аит йиллиқ доклат сунуши тәләп қилинған.

Ричи торресниң қанун лайиһәси униң “хитай истратегийәлик риқабәт комитети” ниң бу йил 3-айда чақирған “давамлишиватқан уйғур ирқий қирғинчилиқи” намлиқ гуваһлиқ бериш йиғиниға қатнишип, лагер шаһити гүлбаһар хативаҗи билән қәлбинур сидиқниң гуваһлиқини аңлишиниң арқисидин сунулған. Ричи торрес йиғинда хитайниң уйғур районидики һәрикитиниң “патологийәлик тәлвилик” (йәни психологийәлик бинормаллиқтин келип чиққан тәлвилик) икәнликини тәкитлигән.

У мундақ дегән: “уйғурларни кәң көләмлик назарәт қилиши һакимийәтниң өз хәлқидин өлгүдәк қорқудиған, өз күчидин айрилип қелиштин әнсирәйдиған, өзини қоғдап қелиш үчүн ирқий қирғинчилиқни өз ичигә алған һәр қандақ васитини ишлитиштин янмайдиған патологийәлик тәлвиликини әкс әттүриду.”

Ричи торрес йәнә “хитай компартийәсиниң уйғурларниң мәдәнийити, кимлики, тарихини йоқитиш; уйғурларниң бир хәлқ сүпитидә көпийишини чәкләш ғәризи барлиқиға аит ениқ вә қайил қиларлиқ дәлилләр бар. Мәҗбурий туғмас қилиш, мәҗбурий бала чүшүрүш вә туғут чәкләш үзүки селиш нәтиҗисидә 2017-йилдин 2019-йилғичә шинҗаңда туғулуш нисбити 50 пирсәнт азийип, йеқинқи тарихтики әң шиддәтлик азийишни кәлтүрүп чиқарди” дегән.

Лекин униң қанун лайиһәси президент байденниң имза қоюп рәсмий қанунға айлиниши үчүн, җумһурийәтчиләр көп санлиқтики авам палатасида һәм кеңәш палатасида мақуллиниши керәк икән. Ричи торресниң бу қанун лайиһәси муһаҗирәттики уйғурлар вә хәлқаралиқ тәшкилатлар, уйғур ирқий қирғинчилиқини тохтитишта америка дөләт мәҗлисиниң техиму күчлүк қанунларни чиқириши, америка һөкүмитиниң мәвҗут қанунларни техиму кәскин иҗра қилишини тәләп қиливатқан бир вақитта сунулған.

Уйғур кишилик һоқуқ қурулушиниң программа директори петир ирвиңниң ейтишичә, районда йүз бериватқан ишларға аит учурлар барғансери азийип, кишилик һоқуқ тәшкилатлириниң хизмитигә хирис пәйда қиливатқан бир вақитта, бу қанун лайиһәсиниң сунулуши муһим әһмийәткә икән.

Петир ирвиң 30-май зияритимизни қобул қилғанда мундақ деди: “уйғур кишилик һоқуқ қурулуши бу қанунни рәсмән қоллайду. Әлвәттә, районда йүз бериватқан ишларни хәвәр қилинишичә тәкшүрүш бир зөрүрийәт. Болупму мухбирларниң райондики вәзийәтни тәкшүрүшигә чәклимә қоюлған болуп, уларниң райондин хәвәр елиши қийинлашқан. Районниң вәзийитигә даир учурлар ахирқи қетим өткән йили кәлгән, бу биздәк кишилик һоқуқ тәшкилатлири вә тәтқиқат орунлириниң хизмитини давамлаштурушиға хрис елип келиватқан бир вақитта техиму муһим.”

Петир ирвиңниң қәйт қилишичә, хитай хәлқараға районда лагер вә бихәтәрлик назарәт системисиниң мәвҗут әмәсликини қәйт қиливатқан бир вақитта, бу қанун районда йүз бериватқан дәпсәндичиликләргә аит техиму көп учурларниң ашкарилинишиға түрткә болушини үмид қилидикән.

Петир ирвиң мундақ деди: “мениңчә, бу қанун районда йүз бериватқан ишларға аит техиму көп учурлар билән тәминләш имканийитигә игә қилалайду. Шундақла районда дәпсәндичиликниң давамлишиватқанлиқи, кишиләрниң адәттики сөзләрни қилғанлиқи үчүн, 10-20 йиллиқтин кесилип кетиватқанлиқиға аит техиму көп учурлар билән тәминләшкә мувәппәқ қилиду. Мән бу қанунниң қоллашқа еришишигә үмидвар қараймән.”

Мәлум болушичә, ричи торресниң қанун лайиһәси бу қанун дөләт мәҗлисидә мақуллинип, президент имза қойғандин кейинки 180 күн ичидә америка мәркизий ахбарат идариси баш директориниң дөләт мәҗлиси истихбарат алаһидә комитетини уйғурларниң мәҗбурий туғмас қилиниши, уйғур аилилириниң парчилиниши, уйғур мәҗбурий әмгики, уйғур ишләмчилириниң әмгәк шараити, уларни ишлитиватқан ширкәтләр, уйғурлар учраватқан җисманий, роһий хорлуқниң түри, уйғурларниң өрп-адити, мәдәнийити, диний адәтлирини әркин яшишиға дәхли-тәруз қиливатқан һәрикәтләр, шундақла уйғурларни назарәт қилиш методлириға даир доклат билән тәминлишини тәләп қилидикән.

Бәзи тәтқиқатчиларниң ейтишичә, очуқ-ашкара мәнбәләр уйғур ирқий қирғинчилиқиниң тирән қатламлирини әтраплиқ тәкшүрүштә йетәрлик әмәс болуп, америка истихбарат органлириниң бәзи учурларни ашкарилиши бир зөрүрийәт икән.

Америкадики “кор” аналитик тәтқиқат орниниң қурғучиси, тәтқиқатчи доктор андрес кор 30-май зияритимизни қобул қилип мундақ деди: “очуқ-ашкара мәнбәләрниң санлиқ мәлумати хитайда һазир садир болуватқан ирқий қирғинчилиқниң тирән қатламлирини тәкшүрүштә йетәрлик әмәс. Шуңа, дөләт мәҗлисиниң қанун мақуллап, америка истихбарат идарилириниң, хусусән дөләт хәвпсизлик идариси вә мәркизий истихбарат идарисиниң барлиқ учур мәнбәлирини ишлитип, хитайдики ирқий қирғинчилиққа аит бәзи санлиқ мәлуматларни таллап елан қилишини тәләп қилиши бир зөрүрийәт.”

Андрес корниң қәйт қилишичә, америка һөкүмити хитайниң қилмишини “ирқий қирғинчилиқ” дәп бекиткәчкә, униң дөләт аппаратлирини һәрикәтләндүрүп, бу қирғинчилиқни тохтитиш үчүн һәрикәт қилиши мәҗбурийәт икән.

Андрес кор мундақ дәйду: “бизниң җумһурийәтчиләрдин вә демократлардин болған һәр икки һөкүмитимиз вә йәнә бир хәлқаралиқ тәшкилат буни ирқий қирғинчилиқ, дәп бекиткән вә буниңға аит дәлилләрни тапқан икәнмиз, бизниң нурғун дөләт аппаратлиримизни наһайити тезликтә нормал хизмәттин ирқий қирғинчилиқни тохтитишқа вәзипиләндүрүш мәҗбурийитимиз туғулди. Шуңа, бу қанунниң техиму көп учурларни елан қилип, америка пуқралиринила әмәс, хәлқара җәмийәтни техиму көп учур билән тәминләшни тәләп қилиши бир зөрүрийәт.”

Лекин уйғур кишилик һоқуқ қурулушидики петир ирвиң америка истихбарат органлириниң учур топлишини тәләп қилишта йәнила кишилик һоқуқни чиқиш қилиш керәклики, хитайниң “ирқий қирғинчилиқ, мәркизий истихбарат идарисиниң оюни” дегән тәшвиқатиға дәсмайә болуп қалмаслиқни тәкитлиди.

Петир ирвиң мундақ деди: “буниңға хитай һөкүмитиниң қандақ инкас қайтурудиғанлиқини һесабқа елиш керәк. Мән бизниң буниңға тутқан позитсийәмизни өзгәртәйли, демәкчи әмәс. Әмма биз буни нәзәрдә тутушимиз керәк. Чүнки хитайниң америка вә уйғур мәсилисигә тутқан позитсийәсидә, болупму биздәк тәшкилатларға тутқан позитсийәсидә <бу мәркизи истихбарат идарисиниң хитай компартийәсини ағдуруп ташлашни мәқсәт қилған суйиқәсти> дегән тәшвиқатларни базарға селип кәлди. Буниң һечқандақ әмәлий асаси болмисиму, лекин биз йәнила хитай һөкүмитиниң буни бурмилишидин һәзәр әйлишимиз керәк… шуңа, биз кишилик һоқуқни асасий чиқиш нуқтиси қилишимиз керәк.”

Авам палата әзаси чири торрес өзиниң “уйғур ирқий қирғинчилиқини истихбарат арқилиқ тәһқиқләш қануни” намлиқ қанун лайиһәсини сунуп арқидинла 24-май күни америка авам палатасиниң “хитай истратегийәлик риқабәт алаһидә комитети” бирдәк аваз билән хитай компартийәсиниң уйғур ирқий қирғинчилиқини тохтитиш һәққидики бир бир сиясий қарар лайиһәсини мақуллиған.

Сиясий қарар лайиһәсидә америка һөкүмити вә дөләт мәҗлисигә уйғур ирқий қирғинчилиқини тохтитишқа даир бәзи һалқилиқ тәклипләрни бәргән. Бу һалқилиқ тәклип лайиһәлириниң биридә ричи торресниң 3349-номурлуқ “уйғур ирқий қирғинчилиқини истихбарат арқилиқ тәһқиқләш қанун лайиһәси” ни мақуллаш тәләп қилинған иди.

Пикир қошуң

Радиониң ишлитиш шәртлиригә асасән, пикирлириңиз тәкшүргүчиләр тәрипидин тәстиқлиниши вә мувапиқ дәриҗидә тәһрирлиниши түпәйли, тор бәттә дәрһал пәйда болмайду. Сиз қалдурған мәзмунға әркин асия радиоси җавабкар болмайду. Башқиларниң көз қариши вә һәқиқәткә һөрмәт қилишиңизни сораймиз.