Gülxan söhbiti: “Uyghur qirghinchiliqini toxtitishqa téximu zor tirishchanliq zörür! ”

Amérika Uyghur birleshmisi mexsus teshkillen'gen “Gülxan söhbiti” körünüshi, ongdin solgha lagérshunas alimlardin doktor adriyan zénz, kishilik hoquq mutexessisi doktor sofi richardson, amérika Uyghur birleshmisining re'isi elfidar iltebir. 2024-Yili 30-iyul, fayrfaks

Uyghur qirghinchiliqi bir mehel dunyawi témilardin bolghan bolsimu kéyinki waqitlarda xelq'ara weziyettiki jiddiy özgirishler, shuningdek xitayning ghayet zor adem küchi we maliye küchi bedilige otturigha chiqarghan teshwiqat urushi tüpeylidin tedrijiy halda bu heqtiki xewerler peskoygha chüshüshke yüzlendi. Emma oxshimighan uchur yolliridin melum boluwatqan türlük xewerler qirghinchiliqning hélihem dawam qiliwatqanliqini, peqet buningdiki bezi ashkara shekillerning “Qiyapet özgertish” halitige ötkenlikini algha süridu. Mushu xil achchiq ré'alliqning hazirqi ehwaligha qarap chiqish meqsitide amérika Uyghur birleshmisi 30-iyul kechqurun lagérshunas alimlardin doktor adriyan zénz we kishilik hoquq mutexessisi doktor sofi richardson xanimni mexsus teshkillen'gen “Gülxan söhbiti” ge teklip qildi.

Amérika Uyghur birleshmisining re'isi elfidar iltebirning riyasetchilikide bashlan'ghan söhbet tebi'iy halda Uyghurlar mesilisining tashqi dunyagha bilinishi, jümlidin bu ikkiylenning qandaq bolup Uyghurlargha qiziqishini boylap dawam qildi. Xuddi bu ikkiylen ortaq halda deslepki qedemde Uyghurlar heqqide yüzeki chüshenchige ige bolghandek, ötken 15 yil mabeynide Uyghurlarning weziyiti izchil türde yamanliship mangghan. Bu xil yamanlishishqa mas halda ularning diqqiti tibetler we xitay mesilisidin tedrijiy halda Uyghurlargha yötkilishke bashlighan. Bolupmu 2016-yilidin kéyin Uyghur jem'iyiti tarixtiki mislisiz qirghinchiliq tüpeylidin halidin ketkende bu xil ré'alliq bir mehel herqaysi axbarat wasitiliridin keng yer alghan. 2023-Yilidin bashlap bu xewerlerning ornini “Kishilerning lagérlardin chiqishqa bashlighanliqi we weziyetning normallashqanliqi” heqqidiki uchurlar élishqa bashlighan. Emma ré'alliqni inchike közitishler netijiside “Qoyup bérilgen” kishilerning qaytidin tutqun qiliniwatqanliqi melum bolghan. Buninggha mas halda xitay hökümiti démokratik ellerdiki ochuq muhit we démokratik sorunlarni monopol qilishqa ötüp özlirining “Tehdit peyda qiliwatqan” xelqqe qarshi ish körüwatqanliqini tekitleshke ötken.

RFA/Shehrizad

Doktor adryan zénzning qarishiche, xitay hökümiti ijra qiliwatqan Uyghurlargha qarshi zulumlarning hélihem dawamlishiwatqanliqi nöwettiki mejburiy emgek hadisiside téximu roshen eks étidu. Chünki xitay hökümiti izchil türde “Emgek küchlirini yötkep ishqa orunlashturush we namratliqni tügitish” namida Uyghur yashlirini toxtawsiz türde zamaniwi qulluqqa zorlawatqan bolup, bu insaniyet tarixidiki eng qebih qilmish bolup qalghan. Téximu yamini mejburiy emgekke baghliq bolghan iqtisadiy menpe'et gherb dunyasidiki insanlarni bu qebihlikke shérik qilip qoyushtin sirt, siyaset belgiligüchilerning buninggha qarshi téximu küchlük tedbirlerni élishigha selbiy tesir körsitip kelmekte. Gerche xitay hökümiti hazirqi künde ilgirikidek emgek küchlirini yötkeshke da'ir melumatlarni élan qilmas boluwalghan bolsimu, wasitilik yollardin melum boluwatqan uchurlar “Emgek küchlirini yötkesh” namidiki bu xil mejburiy emgekning küchiyiwatqanliqini delilleydu. Bolupmu yéqindin buyan paxta we shoxla (pemidur) ishlepchiqirish saheside bu hal téximu shundaq bolghan. Téximu chataq boluwatqini shuki, hazir xitay ölkilirige yötkelgen Uyghur ishchilarni shu jayning nopusigha ötküzüsh bashlinip bolghan. Bu yene bir yaqtin Uyghur nopusini shalanglitish we bashqa ölkilerge chéchiwétish urunushidin bashqa nerse emes.

Uyghur jem'iyiti heqqidiki ré'alliq shu qeder ashkara boluwatqan ehwaldimu yenila xelq'ara jem'iyetning qirghinchiliqqa qarshi ortaq bir étirap qilish we cheklesh yüzlinishini wujudqa chiqiralmasliqi toghrisida söz bolghanda sofi richardson buningdiki eng muhim seweblerdin birini tilgha élip, “Xitay hökümiti xelq'ara jem'iyetni oynap kétiwatidu” dédi. Uning qarishiche, dunya miqyasida 150 tin artuq dölet qirghinchiliqning aldini élish ehdinamisige imza qoyghan. Gerche Uyghur jem'iyitidiki Uyghur kimlikini öchürüsh, is-busini chiqarmay adem öltürüsh, jinsiy xorluqni kéngeytish qatarliq qebih jinayetler zor kölem alghan höjjetlik matériyal süpitide otturigha chiqiwatqan bolsimu, xelq'aradiki höküm chiqiridighan sot mehkimiliri bu dewani qolgha élishtin özini tartiwatidu. Yene kélip ular xitayning Uyghur kimlikini öchürüsh urunushidiki wasitilirini hemde buninggha yoshurun'ghan neyrenglerni chüshenmeywatidu. Shundaq bolghanliqi üchün hazirqi ré'alliq Uyghurlar heqqide azghine döletlerdiki sot mehkimiliri höküm chiqirish bilenla cheklinip qéliwatidu.

 Uyghur irqiy qirghinchiliqini chekleshke qarshi emeliy heriketlerning ichide hemmige tonushluq bolghan eng zor tarixiy qedem “Uyghur mejburiy emgikining aldini élish qanuni” hésablinidu. Bu qanun 2022-yili iyunda ijra bolushqa bashlighandin buyan biwasite yaki wasitilik halda Uyghurlarning mejburiy emgikige chétilidighan mehsulatlarning dunya teminlesh zenjirige, jümlidin amérika bazirigha kirishige zor bir tosuq peyda qilghan. Emma adriyan zénzning qarishiche, xitay tézdin buninggha qarshi tedbir élip, shirketlerni bashqa jaylargha yötkeshke ülgürgen, shundaqla xitayning ichki qismidiki tawar oborotigha da'ir sanliq melumatlarni élan qilmas boluwalghan. Buning bilen Uyghur rayonidin bashqa jaylargha qandaq mallarning yötkelgenlikini bilgili bolmas bolup qalghan. Shundaqla “Shéyn”, “Tému” qatarliq shirketler namidin gherb dunyasigha ghayet zor miqdardiki tawarni parche shekilde éksport qilghan. Netijide 800 dollardin töwen qimmettiki tawarlarni tekshürmeslik belgilimisi bu yochuqqa yéngi yol échip bergen. Shuning bilen bu yochuqtin féntanilgha oxshash zeherlik buyumlar, shundaqla mejburiy emgek bilen ishlen'gen köp xil tawarlar amérika bazirigha bimalal éqip kirgen. Halbuki, yawropa döletliride téxi bundaq qanunlar otturigha chiqmighan ehwalda xitayning yawropa baziridin ghayet zor derijide paydilinip kétishi buningdiki yene bir chong xiris bolup qalghan.

RFA/Shehrizad

Doktor adriyan zénzning qarishiche, hazir Uyghur jem'iyiti duch kéliwatqan yene bir chong bohran xitay hökümitining Uyghur nopusini köpeymes qilish urunushi hésablinidu. Bolupmu xitay hökümiti hazir eyni waqittiki gitlér hakimiyitidin pütünley perqliq bolghan shekilde Uyghurlarning milliy kimlikini öchürüshni tézleshtürgen. Bolupmu xitay hakimiyiti üchün bügünki künde 12 milyon Uyghurni biraqla qirip tashlash chong bir mesile bolup qalghanliqi üchün ular buni zor kölemlik adem öltürüsh yoli bilen emes, belki Uyghurlarning tughulush nisbitini nölge chüshürüsh, shu arqiliq Uyghurlarning nopusini eng axirida yoqqa chiqirish usulida emelge ashurmaqchi bolghan. Bu hal xitay mutexessisliri élan qilghan köpligen “Ilmiy maqaliler” de, shuningdek xitay hökümitining “Shinjangni idare qilish istratégiyesi” de mas qedemde eks etken.

Söhbetning so'al-jawab bölikide, oxshimighan shexsler xitay hökümitining yéqin kelgüsidiki Uyghur siyasiti, muhajirettiki Uyghurlarning qolidin kélidighan chariler, Uyghur yashlirini Uyghur dawasi boyiche terbiyelesh, xitay hökümitining islam dunyasini kontrol qiliwélishigha tesir körsitish qatarliq sahelerdiki türlük qiyinchiliqlar dégendek témilarda so'allar soridi.

Pa'aliyetning axirida amérika Uyghur birleshmisi namidin adriyan zénz we sofi richardson'gha addiy, emma menilik sowghilar teqdim qilin'ghanda zalda güldüras alqish sadasi yangridi.

Pa'aliyettin kéyin amérika Uyghur birleshmisining re'isi elfidar éltebir ayrim ziyaritimizni qobul qilghanda özlirining néme üchün mushundaq bir pa'aliyetni teshkillishi heqqide qisqiche melumat bérip ötti.

Xuddi mutexessisler körsitip ötkendek, nöwette Uyghur qirghinchiliqini toxtitish yolidiki qiyinchiliqlar köpligen sahede mewjut bolup, bu ehwal izchil türde “Menzil uzaq, yük éghir” dégendek köp xil xirislarni peyda qiliwatqanliqi melum, shundaqla buninggha qarshi kolléktip tirishchanliqning zörür ikenliki barghanséri weziyetning teqezzasi bolup qalmaqta.