Тунҗи “уйғур ислам енсиклопедийәси” йоруқ көрди

Уйғур диярида 2017-йилидин буян әдәбий, тарихий вә мәдәнийәт саһәлири бойичә уйғур тилида түзүкрәк китаб нәшр қилинмайватқан бир пәйттә, уйғур зиялийси, тәклимакан уйғур нәшриятиниң хоҗайини абдуҗелил туран язған “уйғур ислам енсиклопедийәси” йоруқ көрди. Мәзкур китаб бу ай нәшрдин чиққан болуп, уйғурлар язған тунҗи ислам енсиклопедийәси икән. Мәзкур китаб 235 бәттин тәркиб тапқан болуп, китабқа 333 түрлүк мадда йәни 333 мавзу киргүзүлгән.

Мәзкур китаб һәққидә соаллиримизға җаваб бәргән абдуҗелил туран әпәнди уйғур тилида бир қамус йезип чиқиш пикириниң 1986-йили мисирда оқуватқан вақтида пәйда болғанлиқини баян қилип мундақ деди: “уйғурларда енсиклопедийә болуши узун йиллиқ арзуюм иди. Чүнки мән 1986-йили мисирда оқуватқан вақтимда тунҗи қетим енсиклопедийә билән учрашқан идим. Мән тунҗи қетим көргән қамус инглизчидин әрәбчигә тәрҗимә қилинған, әмма тәрҗимиси техи толуқ тамамланмиған он нәччә томлуқ‚даирәтулмәарифулисламийә‛йәни‚ислам енсиклопедийәси‛иди. Түркийәгә қайтип кәлгәндин кейин түрлүк енсиклопедийәләрни топлидим вә оқуп бақтим. Худаға шүкүр, бәш йиллиқ тәйярлиқ, издиниш, материял топлаш, изчил тәтқиқ қилиш нәтиҗисидә қолаңлардики‚уйғур ислам енсиклопедийәси‛ни пайдилинишиңларға сундум.”

Китабниң аптори абдуҗелил туран әпәнди мәзкур қамусниң мәзмуни тоғрисида тохтилип мундақ деди: “китабқа киргүзүлгән бир қисим маддилар исламийәткә яки уйғурларға биваситә мунасивәтлик болмисиму, ислам җәмийитигә, ислам муһитиға, ислам етиқадиға, уйғурларниң пәлсәпә идийәсигә, турмушиға, өрп-адитигә, мәдәнийитигә вә тарихиға тәсир көрсәткән амиллар вәқәләр вә һадисиләрни өз ичигә елиши қамусниң вәзиписи болғачқа енсиклопедийәгә киргүзүлди. Бу китаб сизгә тарихимизда өткән алим-өлималиримиз һәққидә, шәрқий түркистан тарихи вә җоғрапийәси, түрк-ислам дунясиниң тарихи вә җуғрапийәси һәққидә, болупму диний аталғулар һәққидә қисқичә тоғра, меғизлиқ мәлумат бериду.”

Абдуҗелил туран әпәнди “уйғур ислам енсиклопедийәси” намлиқ китабни уйғур идеологийәсигә маслаштуруп йезишқа тиришқанлиқини илгири сүрүп мундақ деди: “уйғур ислам тарихида, уйғур сиясий тарихида вә уйғур мәдәнийәт тарихида бу шәкилдә, бу услубида бундақ бир китаб бундин бурун йезилип баққан әмәс. Гәрчә бундақ китаблар ислам дунясида, ғәрб әллиридә йүз йиллардин буян көп йезилған вә кәң тарқалған болсиму биздә бундақ бир китаб илгири йезилмиған болғачқа, бу китабни уйғур идеологийәсигә маслаштуруп йезиш үчүн онларчә китабқа мураҗиәт қилишқа, китабқа киргүзүлгән маддиларни қайта-қайта пишшиқлашқа тоғра кәлди”.

Китабқа 333 мадда киргүзүлгән болуп, китабқа киргүзүлгән маддилар елипбә тәртипи бойичә тизилған. Шуңа бу китабни баштин ахириға оқусиңизму, ахиридин башқа оқусиңизму яки билмәкчи болған бирәр маддини оқусиңизму болувериду.

Измирдики әгә университети профессори алимҗан инайәт әпәнди уйғур тарихида тунҗи қетим вуҗудқа чиққан “уйғур ислам енсиклопедийәси” намлиқ китабқа юқири баһа бәрди.

Әнқәрәдики уйғур институти баш катипи адилҗан әруйғур әпәнди уйғурлар һәр саһәдә еғир чәклимиләргә учраватқан бүгүнки күндә бундақ бир әсәрниң уйғур институти тәрипидин нәшр қилиниши вә тунҗи қамус болғанлиқи үчүн зор әһмийәткә игә икәнликини баян қилди.

“уйғур ислам енсиклопедийәси” намлиқ китабқа америкадики уйғур зиялийси доктор әсәт сулайман әпәнди “абдуҗелил туран әпәнди түзгән ‛уйғур қамуси‛һәққидә икки еғиз сөз” темисида беғишлима йезип қамусқа юқири баһа бәргән. Мәзкур китабни елишни халиғанлар истанбул зәйтинбурни районидики тәклимакан уйғур нәшрияти билән алақә қурса болидикән.