Уйғур дияридики техиму көп канлар ким ашти қилип сетилмақта

“ғәрбий дияр алтун кан или чәклик мәсулийәт ширкити” ниң алтун колаш каниниң сүний һәмраһида көрүнүши.

Хитай 127 канниң ишлитиш һоқуқини базарға салди

Уйғур районидики иҗтимаий таратқу супилирида 127 канчилиқ һоқуқи түриниң һәқлиқ өтүнүп берилидиғанлиқи һәққидики уқтуруш вә еланлар тарқалмақта.

Хотән вилайәтлик һөкүмәтниң башқурушидики таратқуда берилгән уқтурушта, бу һәқтә бир қәдәр тәпсилий мәлумат берилгән.

Шинҗаң гезити хәвиридин мәлум болушичә “2024-йиллиқ шинҗаңниң канчилиқ һоқуқини қануний өтүнүп бериш түрлирини тонуштуруш йиғини” 6-айниң 22-күни, хотән шәһиридә өткүзүлгән.

Йиғинда тәбиий байлиқ министирлиқи, аптоном район икки дәриҗилик гуваһнамә тарқитиш һоқуқ даирисидики канчилиқ һоқуқи һәқлиқ өтүнүп берилидиған түрләр һәм биңтүәндики түрләр тонуштурулған. Бу йиғининиң мәқсити қезилма байлиқларни ечишни тәшвиқ қилиш, техиму көп карханиларни районға келип канчилиққа мәбләғ селишқа йетәкләш икән. Шу күни тонуштурулған 127 канчилиқ һоқуқи түри алтун, мис, нефит, тәбиий газ, қоғушун-синик, төмүр, литий қатарлиқ көп хил кан түригә четилидиған болуп, көлими 22 миң 600 кивадрат километирға йетидикән. Буниң ичидә, җәнубтики үч вилайәт, икки областта канчилиқ һоқуқи түри 79 болуп, бу қетим тонуштурулуп һәқлиқ өтүнүп берилидиған түрләрниң ％62 тини игилигән. Шу күнниң өзидила канчилиқ һоқуқи һәқлиқ өтүнүп бериш бойичә 14 кархана билән нәқ мәйданда келишим имзаланған.

 Шинҗаң аммиви байлиқ сода торидин ашкарилинишичә, 6-айниң 30-күни, хуашавюн қоғушун вә синк канчилиқ ширкитиниң %24.50 Пай һоқуқи өзгәртилгән, өтүнүлгүчи шинфа гуруһи чәклик ширкити болуп, өзгәртиш тамамланғандин кейин, шинҗаң геологийә вә канчилиқ гуруһи ширкәтниң пай һоқуқиниң. %75.5 Ни игилигән. Таратқуларниң хәвиригә қариғанда, . Әң ахирқи сода баһаси 3 милярд йүәндин артуқ болған. Минерал түрләр синик рудиси вә қоғушун рудиси қатарлиқлар болуп, кан ечиш муддити 2038-йилиға қәдәр икән.

 Қезилма байлиқ записиниң әһвали қандақ?

Уйғур елидики 85 наһийә, шәһәрләр ичидики 59 наһийә-шәһәрдә алтун, литий қатарлиқ қиммәтлик кан байлиқлири җайлашқан. Уйғур аптоном райони, хитайдин чиқидиған 173 хил минерал маддиниң %88 ни игиләйдикән. Алтай теғи, тәңри теғи, куенлун, қара қурум тағлири қезилма байлиқлар записиға интайин мол.

Хитайниң уйғур елидә байлиқ мәнбәлирини ечиш вә ишлитиши, 1999-йили йолға қоюлған “ғәрбни кәң көләмдә ечиш сиясити” билән йәниму күчәйгән иди. Униңдин кейин болса, хитай өлкилириниң аталмиш уйғур елигә нишанлиқ ярдәм бериш сиясити билән хитай өлкилири уйғур диярида байлиқларни өз алдиға “ярдәм” намида булашқа йешил чирағ йеқилған. Ши җинпиң уйғур елини аталмиш “бир бәлбағ бир йол” қурулушидики “йипәк йоли иқтисад бәлбеғиниң енергийә базиси” қилип бекитилгәндин буян, уйғур ели хитайни енергийә билән тәминләйдиған һәтта дуняни қуяш енергийәси батарейәси билән тәминләйдиған асаслиқ вә әң чоң базиға айландурулди.

 Хитай кан байлиқлириниң қидириш вә ечиш һоқуқини давамлиқ түрдә хитай ширкәтләргә сатмақта

Бу йил 4-айда, хитай тәбиий байлиқ министирлиқиниң баш ишханиси “йеңи бир басқучлуқ бөсүш характерлик истратегийәлик һәрикәтниң үскүниләр қурулушини күчәйтишкә йетәкчилик қилиш пикирлири” ни елан қилған. Һазир болса “шинҗаңниң һазирқи чоң яхши тәрәққият пурситини һәссиләп қәдирләп, шинҗаңға мәбләғ селиш салмиқини сиҗил зорайтимиз”, “шинҗаңға мәбләғ салғанлиқ кәлгүсигә мәбләғ салғанлиқ”… дегәндәк еланларни ашкара тарқитип, хитай шәхси карханилирини уйғур елигә келип, кан ечишқа қатнишишқа риғбәтләндүрмәктә.

Хитай хәвәр торлиридин мәлум болушичә, 2023-йили райондики кан ечиш һоқуқини сетиш сани вә кирими тарихтики әң юқири рекортни яратқан болуп, 184 кан чарлаш һоқуқини һәқлиқ өтүнүп берилгән. Бу, 2022-йилидикидин ％94 ашқан.

2024-Йили канниң өтүнүп бериш салмиқини йәниму зорайтмақта икән. Пүтүн йилда һәқлиқ өтүнүп берилидиған кан чарлаш һоқуқи район бөликиниң 170 тин кәм болмаслиқини қолға кәлтүрүшни пиланлиған.

2024-Йили киргәндин буян, хитай районда кан һоқуқиниң йөткилишини йәниму ашуруватқан болуп. 1-Айдин 5-айғичә, аптоном район дәриҗилик 51 чарлаш һоқуқи сетилған. Асаслиқ литий канлирини сатқан.

 Бу йил 6-айдин 12-айғичә, даириләр йәнә бир түркүм нефит вә тәбиий газ, көмүр, литий, мис, төмүр, алтун, калий вә башқа муһим минерал маддиларни сетиш пиланланған, бу нөвәт болупму җәнубтики канлар юғури нисбәтни игиләйдикән.

Уйғур райони кан байлиқлири хитай һәтта дуняниң йешил енергийәсиниң мәнбәси

Һалбуки уйғур елиниң барлиқ мәдән байлиқлири изчил хитай һөкүмити тәрипидин биваситә хитай өлкилиригә тошулуп, райондики уйғур вә башқа йәрлик хәлқләрниң мәнпәәтлинәлмәй келиватқанлиқини бир реаллиқ. Һәтта бу районниң хитайдики әң намрат район қалпиқидин қутулалмай келиватқанлиқи бу йәрниң байлиқлиридин мәнпәәтлиништә һоқуқлуқ болған йәрлик хәлқниң һеч қандақ мәнпәәтлинәлмәйдиғанлиқини чүшәндүрүп бериду.

Ши җинпиң уйғурларға ирқи қирғинчилиқ сияситини башлиған охшаш вақитта, уйғурлар өзигә тәвә һәр қандақ маддий вә мәдән байлиқлиридин мәһрум қилинмақта.

Мәлумки, бүгүнки дуняда муһит булғинишиниң алдини алидиған, бензин қатарлиқ енергийә мәнбәлириниң орнини еливатқан йеңи енергийә мәнбәсиниң хам әшялириниң бири дәл литий батарейәсидур. Хитайниң литий токлуқ батарейәси пүткүл йәр шари ишләпчиқириш қиммитиниң 80 пирсәнтини игиләйду. Демәк, хитай нөвәттә литий батарейәси ишләпчиқиришидиму дуня бойичә биринчи орунни игиләйду.

Әмма кишини әндишигә салидиғини уйғур дияридин уйғур мәҗбурий әмгики арқилиқ қезиливатқан мәдән байлиқлириниң хитайниң чәтәлләргә експорт қиливатқан токлуқ машина саһәси вә токлуқ машиниға сәпләнгән литий батарейәси, алюмин, қуяш тахтиси мәһсулатлириға бағлинидиғанлиқи паш болушқа башлиди.

Алтун тағдики литий мәнбәлирини қезиш түри “шаңхәй рәңлик метал гуруһи” ға тәвә болған җяңши җисүн йеңи енергийә хам әшяси чәклик ширкитиниң қезишиға тапшурулған. Һалбуки, бу кархана 2022-йили декабирда әнглийә шефлид һаллам университети (Sheffield Hallam University) кишилик һоқуқ вә һазирқи заман қуллуқ түзүми мәсилиси тәтқиқатчиси, пирофессор лавра муфий рәһбәрликидики тәтқиқат гурупписи елан қилған уйғурларға алақидар доклатта тилға елинғаниди.

Алюминму машина ишләпчиқириштики муһим елемент. Бу метал вә униң қетишмиси мотор топи вә машина рамкисидин тартип чақ вә електир батарейә запчаслириғичә болған он нәччә машина запчаслирида ишлитилиду.

 Бу запчаслар хитайда ишләнгән машиниларда учрайду, дунядики нурғун дөләткә експорт қилиниду. Кишилик һоқуқ көзитиш тәшкилатиниң уйғур районидин чиққан алюминға даир доклатида, бу алюминниң бир муһим мәнбәси уйғур райони болуп, йеқинқи йилларда униң ишләпчиқириш миқдари зор дәриҗидә ашқанлиқи көрситилгән.

Мәркизи вашингтондики “илғар мудапиә тәтқиқат мәркизи (C4ADS) бултур өктәбирдә вә бу йил апрелда арқа-арқидин, “ “уйғур аптоном районида ишләпчиқирилған алтунниң йәр шаридики ишлитиш даириси” вә “йерилған төмүр” намлиқ икки доклатида америкидики шундақла дунядики йүзлигән чоң ширкәтниң уйғур мәҗбурий әмгики арқилиқ қизивелинған алтун вә төмүр қатарлиқларни ишлитиливатқанлиқини көрсәткәниди. Улар дуняниң һәр қайси җайлиридики 27 миң ширкәт һәққидә тәкшүрүш елип барған болуп, буниң ичидә 423 ширкәтниң уйғур мәҗбурий әмгикигә четилиш нисбити наһайити юқири, чүнки уларниң баш ширкити уйғур районидин чиққан алтунларни ишлитидикән.

2023-Йили өктәбирдә мәзкур доклатларниң елан қилиниш мунасивити билән мәзкур тәтқиқат орни зияритимизни қобул қилғанда “уйғур мәҗбурий әмгикиниң алдини елиш қануни” йолға қоюлғандин кейин, хитай һөкүмитиниң експорт сиясәтлиридә бәк чоң өзгириш болмиғанлиқини әскәртип “әпсуслинарлиқи шуки, хитайниң сиясәтлиридә биз һечбир өзгиришни көрмидуқ. Мениңчә, хитай компартийәси бәш йиллиқ пилани бойичә тохтавсиз илгириләп меңиватиду. Хәлқараниң бесимиму ешиватиду, әмма биз көрүшни үмид қилған өзгиришләрни техи көрмидуқ. ” дегән иди.

Дәрвәқә хитайниң уйғур елидики канчилиқ ишлирини йәниму илгири сүрүватқанлиқи бу хил чәклимиләрниң йәнила йетәрлик әмәсликини көрситип турмақта.

: C4ADS Уйғур районидики кан санаитини кеңәйтиш мәҗбурий әмгәкни еғирлаштуриду

Вашингтонға җайлашқан C4ADS ниң анализчиси мишел конди (Mishel Kondi) хитай һөкүмитиниң уйғур елидә йәнә 127 канниң ечишни базарға селишиниң қандақ ақивәт вә әндишиләрни мәйданға кәлтүридиғанлиқи һәққидә сориған соалимизға, 12-июл күни елхәт арқилиқ җаваб қайтурди. Улар хетидә мундақ дәп хуласә қилған:

 “доклатимизда гәвдиләнгинидәк, шинҗаң уйғур аптоном районидики канчилиқ санаити көрүнәрлик кеңийишкә тәйярланди. Шинҗаң тәбиий байлиқ министирлиқиниң 2023-йил бешидики санлиқ мәлуматлириға қариғанда, һазир ениқланған иҗазәтнамиси бар канларниң йерими тиҗарәт қиливатиду. Қалған йерими йәнила чарлаш басқучида. Бу давамлиқ кеңийиш уйғур йәр кимартуқ содиси пат арида көпийидиғанлиқидин дерәк бериду, бу йәрләр мәҗбурий йәр йөткәш яки йәр игиләш вә мәҗбурий әмгәк билән мунасивәтлик болуп, бу райондики нопусни контрол қилишта ишлитилиду. Өлчәм бәлгиләйдиған органлар, кархана вә һөкүмәтләрниң һазир һәрикәт қилиши интайин муһим, бу йүзлиниш йәнила тәрәққий қиливатқанда, шинҗаңниң кан санаити тез тәрәққий қилиду.”

Хәттә йәнә мунулар тәкитләнгән:

 “хитай компартийәсиниң шинҗаң уйғур аптоном районида барлиққа кәлтүргән вәзийити шинҗаң уйғур аптоном районидики барлиқ әмгәк күчлириниң мәҗбурий әмгәккә селинидиғанлиқидин дерәк бериду (америка уйғур мәҗбурий әмгәкниң алдини елиш қануни (UFLPA) да “рәддийә пәрәз” дә дейилгән). Демәк, кан һоқуқини йөткәшниң ешишиға әгишип, биз ширкәт игидарлиқ һоқуқиниң қандақ болушидин қәтийнәзәр, мәҗбурий әмгәк шараитиға дуч кәлгәнләрниң көпийишини пәрәз қилалаймиз. Һәр қайси кәсипләрниң кеңийиши вә пайдилиниши үчүн уйғур районида давамлиқ мәҗбурий йәрлиридин йөткәш уйғур вә башқа аз санлиқ милләтләргә қаритилған вәһшийликниң ядролуқ қисми, бирләшкән дөләтләр тәшкилати кишилик һоқуқ алий комиссарлиқи (OHCHR) бу инсанийәткә қарши җинайәт болуши мумкин дәп йәкүн чиқарғаниди.”

Уйғур елидин чиққан кан байлиқлири бир-бирләп мәҗбурий әмгәк мәһсулати тизимиға елинмақта

Хитайдики пакиз енергийә саһәси, йәни күнтахта санаити уйғур мәҗбурий әмгики әң еғир болған саһәләрниң бири һесаблиниду. Шуңлашқа хитайда ишләнгән күнтахтилар икки йилдин буян америка һөкүмити тәрипидин импорт қилиниши чәкләнди. Америка таможна вә чегра қоғдаш идариси 2022-йил 6-айда “уйғур мәҗбурий әмгикиниң алдини елиш қануни” рәсмий иҗра қилинишқа башлиғандин бери, мәҗбурий әмгәккә четишлиқ 1000 дин артуқ күнтахта йолланмисини тутуп қалған иди.

Америка һөкүмити йеқиндин буян йәнә уйғур мәҗбурий әмгикигә четишлиқ болғанлиқ гумани билән хитайниң алюмин мәһсулатлирини чәкләшкә башлиған.

“блумберг” ториниң бу һәқтики хәвиридә ейтилишичә, америка таможна вә чегра қоғдаш идариси хитайда, болупму уйғур елидә ясалған алюмин мәһсулатлирини тутуп қелиш уқтуруши тарқатқан болуп, у асаслиқ машина запчаслирида ишлитилидиған алюминни нишан қилидикән.

Америка һөкүмити 2022-йили 6-айдин башлап “уйғур мәҗбурий әмгикиниң алдини елиш қануни” ни рәсмий һалда ишқа кириштүргән вә уйғур мәҗбурий әмгики асасида ишләпчиқириливатқан пахта, пәмидур вә йерим өткүзгүч ясашта қоллинилидиған полисиликон (polysilicon) қатарлиқларни чәклигән иди.

11-Июл күни америкидики кишилик һоқуқ көзитиш тәшкилати күндилик қизиқ нуқта сәһиписидә мәхсус мақалә елан қилип, “явропа бирлики шинҗаң, алюминни мәҗбурий әмгәк санлиқ мәлумат амбириға қошуши керәк” дәп тәшәббус қилди.

Шундақла америка билән маслишип хитайниң дөләт қатнашқан мәҗбурий әмгәк ишлитишигә тақабил туруш керәкликини әскәрткән. Уларниң бу баянатида тәкитлишичә, уйғур районидин чиққан алюминни мәҗбурий әмгәк санлиқ мәлумат амбириға киргүзүш хитайниң уйғурларни мәҗбурий әмгәккә селишини тосушта интайин муһим болупла қалмай техиму кәң мәнидин ейтқанда, у хитай һөкүмитиниң уйғур районидики еғир хәлқаралиқ җинайи қилмишлириға тақабил туруш үчүн, дуняниң инкасиға хели зор күч қошидиғанлиқи мөлчәрләнмәктә икән.

Геологийә саһәдики мутәхәссисләрдин, японийәдә тәбиий җуғрапийә пәнлири бойичә докторлуқ алған, әнглийәдики доктор гүлмирә бәрдаш ханим уйғур мәдән байлиқлириниң пилансиз кәң түрдә ечилишиниң уйғурларға вә уйғур дияри муһитиға елип кәлгүси бая апәтләрдин бешарәт беридиғанлиқини чүшәндүрүп мундақ деди:

 “бизниң мәдән байлиқлиримиз хитайниң енергийә истратегийәси үчүн бәкму муһим, хитай байлиқлиримизни булаң талаң қилиш үчүн тарихта мисли көрүлмигән һалда җиддий һәрикәт қилмақта. Уларниң пилансиз вә мәсулийәтсиз шәкилдә ечиш арқилиқ талан-тараҗни техиму күчәйтипла қалмай, вәтинимизниң хараблишишини тезлитиветиду, еғир екологийәлик вәйранчилиққа йол ачиду”.