RFA/Gülchéhre
Йеқинда, «шинҗаң рози һаҗи сода чәклик ширкити», «корла чиланбағ өй мүлүкчилик ширкити» қатарлиқларниң лидерлири розиһаҗи һәмдул вә мәмәт һәмдул ака-укиларниңму тутқун қилинип, акиси розиһаҗиниң 25 йил кесилгәнлики вә бу аилиниң зор миқдарда мал-бисатиниң тоңлитилғанлиқи мәлум болғаниди. Хитай һөкүмитиниң уйғур елидә лагерларни қуруп уйғурларни бастурушни күчәйткән бир мәзгилдә, уйғур пулдарлири вә ронақ тапқан игилик тиклигүчиләрниңму асаслиқ тутқун нишани болуватқанлиқи уйғурлар вәзийитини тәтқиқ қилғучи мутәхәссисләрниң диққитини тартқан мәсилигә айланмақта.
Түркийәдики корлалиқ муһаҗир өмәрҗан һәмдул өз акилири, ронақ тапқан өй-мүлүк содигәрлири розиһаҗи һәмдул вә мәмәт һәмдулниң илгири-кейин 2017-йили 10-ай вә 2018-йилиниң бешида сәвәбсизла тутқун қилинғанлиқи, акиси розиһаҗиниң 25 йил кесилгәнлики һәққидә мәлумат йәткүзгәниди. У йәнә бу учурларға акисиниң хитайдики бир шерики арқилиқ игә болғанлиқини қәйт қилған иди. У хитай содигәр өмәрҗанға, даириләрниң униң акилириниң пулини көзләп қәст қилғанлиқини, буниңға охшаш уйғур байларниң асасән лагер яки түрмиләрдә икәнликини, һөкүмәтниң уларниң мал-мүлкини пүтүнләй тартивеливатқанлиқлирини тәкитлигәникән.
Роза һаҗи һәмдул вә мәмәт һәмдулниң түркийәдики укиси өмәрҗан һәмдулниң билдүрүшичә, улар қурған өй-мүлүк ширкити вә уларниң игидарчилиқидики корла көнчи дәряси бойиға селинған 30 нәччә қәвәтлик «чиланбағ сарийи» намлиқ көркәм қошмақ имарәтләр һазирму қәд көтүрүп турған болсиму, әмма бу мүлүкләр әмди уларға тәвә болмастин, һәммини һөкүмәт тоңлатқан.
Биз көзгә көрүнгән тиҗарәтчи розиһаҗи вә униң иниси мәмәт һәмдулниң немә сәвәбтин тутулғанлиқи вә һазирқи әһвали, шуниңдәк уларниң мал-мүлүклириниң тоңлитиветилиш мәсилиси һәққидә тәпсилий мәлумат елиш үчүн, үрүмчи, корла қатарлиқ җайлардики җамаәт хәвпсизлик, сода санаәт башқуруш орунлириға көп қетим телефон қилған болсақму телефон елинмиди.
Өмәрҗан һәмдулниң акилири һәққидә бәргән мәлуматлириға қариғанда, розиһаҗи вә мәмәт һәмдул үрүмчидә сәвәбсиз тутқун қилинғандин кейин корлаға йөткәп келинип лагерға қамалған, розиһаҗиға мәлум бир түрмә ичидила йепиқ сот ечилип 25 йиллиқ қамаққа һөкүм қилинған.
Биз, розиһаҗи вә униң аилисиниң әсли нопуси турушлуқ корла шәһәр ләңгәр йеза, шақур кәнти қарашлиқ сақчихана билән алақиләштуқ, телефонни бир хитай сақчи алған болсиму, әмма у розиһаҗи һәмдул вә мәмәт һәмдулларниң тутулуш сәвәблири һәққидә сориған соаллиримизға «билмәймән» дәп җаваб бәрди вә телефонни қоювәтти.
Өмәрҗанниң билдүрүшичә кичик акиси мәмәт һәмдул тутулушниң алдида һәтта түркийәдә шериклишип миллий тебабәт дохтурханиси ечиш ишлириға мәбләғ селип болған болуп, униң тутулғандин кейинки әһвалидин хәвәрсиз икән.
Розиһаҗи һәмдул вә мәмәт һәмдулни йеқиндин тонуйдиған, 2017-йили-4 айларда явропаға панаһлиқ тиләп келип яшаватқан, исмини ашкарилашни халимайдиған бир уйғур тиҗарәтчи, өзиниң розиһаҗи билән 25 йиллиқ әл-ағиниләрдин икәнликини, үрүмчидики тонуш-билишләр арқилиқ розиһаҗи вә униң инисиниң тутқунда икәнлики вә уларниң мал-бисатиниң тоңлитилғанлиқини аңлап толиму азабланғанлиқини билдүрди.
Бу кишиму охшашла «уларниң тутқун қилинишида уларниң пулдар болғинидин башқа сәвәб йоқ» дәп көрсәтти. Униң тәхминлишичә, розиһаҗиниң тоңлитилған мал-мүлкиниң қиммити 7-8 йүз милйон йүәнгә баридикән.
Игилишимизчә розиһаҗиниң үрүмчи, корла, ақсу вә хотәндиму тармақ ширкәтлири, йеңидин мәбләғ салған зор көләмлик қурулуши, үрүмчи, корла қатарлиқ җайларда 10 дин артуқ дача вә өй-земинлиридин башқа «қорған», «җәвһәр», «бодун», «қәлә» дегән намлардики ресторанлири қатарлиқ қошпумчә игиликлириму бар икән. У, уйғур елидә йеқинқи йилларда таза раваҗ тапқан содигәрләрдин санилидикән.
Мәзкур ака-ука байвәтчиләрниң иниси уларниң һечқачан җинайәт өткүзүп бақмиғанлиқи, уларниң сәзгүр вә наһайити еһтиятчан икәнликини, даириләрниң уларни пәқәт мәктәпләргә пул ианә қилғанлиқлирини баһанә қилип тутқан болуши мумкинликини илгири сүрди.
Хитайниң уйғурларға қарита лагер сияситини башлиғандин буян бир қисим уйғур даңдар шәхслири вә байларниң асаслиқ тутқун нишани болуватқанлиқи вә бу бир қисим бай-тиҗарәтчиләрниң қолидики йәр-земин вә байлиқларниң пүтүнләй һөкүмәт тәрипидин тоңлитиливатқанлиқи вә тартивелиниватқанлиқиға охшаш мисалларниң көпийиши, уйғур вә хитай сиясий вәзийитини тәтқиқ қилғучи мутәхәссисләрниң күчлүк диққитини тартмақта.
Америка җорҗи вашингтон университетиниң профессори, уйғуршунас, доктор шан робертс бу һәқтики зияритимизни қобул қилди. У өзиниң хитай һөкүмитиниң пулдар уйғурларни көпләп лагерларға қамиғандин сирт асасән уларға еғир җаза һөкүм қиливатқанлиқи вә бу арқилиқ уларниң мал-мүлкини мусадирә қиливатқанлиқиға даир учурларға диққәт қилип келиватқанлиқини баян қилип мундақ деди: «нурғун уйғур байлар вә земиндарларниң көпләп тутқун нишани болуватқанлиқиға даир нурғун испатлар мәйданға чиқмақта. Өзүмму түркийәдә хитайниң зиянкәшликидин қечип чиққан бир қисим уйғур содигәрләр билән биваситә учраштим. Һазир, гәрчә уйғур содигәрләрниң байлиқлириға игә болувелишта хитай мәркизи һөкүмитиниң биваситә қоли барму яки йәрлик хитай партийә һөкүмәт әмәлдарлири, нөвәттики сиясәтни пурсәт билип уйғурларни булаң талаң қиливатамду ? тәтқиқ қилмай туруп буниңға ениқ баһа бериш тәс. Әмма илгири көп қетим тәкитлигинимдәк хитай һөкүмитиниң һазирниң өзидә уйғурларға қарита елип бериливатқан омумий сияситини ирқий тазилашниң йеңи бир шәкли дейишкә болиду. Хитай буни уйғурларниң миллий кимликини йоқитиш вә өзгәртиш, уларниң нопусиниң көпийишини контрол қилишқа охшаш нуқтилиқ вә нишанлиқ сиясәтләр арқилиқ ишқа ашурмақта. Бу җәрянда уйғур пулдар вә земиндарлириниң нуқтилиқ қолға елиниш билән биргә уларниң земин вә байлиқлириниңму һөкүмәт яки сиясәт йүргүзгүчиләр тәрипидин игилинивелиши уйғурлар үстидин давам қиливатқан бу етник тазилашниң сүритини тезлитиш ролини ойнайду дәп ейталаймиз».
Шан робертс әпәнди йәнә гәрчә һазир лагерлар мәсилиси дуня мәтбуатлирида вә хитайшунас мутәхәссисләр ичидә тонушлуқ бир мәсилигә айланған болсиму, лекин хитайниң уйғурларға қаратқан бу сияситиниң арқисидики мәқситини тәтқиқ қилишта уйғур пулдар вә зиминдарлириниң тутқун қилиниши вә буниң сәвәблири һәққидә издинишниң зөрүр икәнликини тәкитләп мундақ деди; «әлвәттә бу мәсилини йеқиндин әгишип көзитиш вә тәтқиқ қилиш керәк дәп қараймән. Чүнки, уйғур дияри хитайниң зор иқтисадий мәнпәәти билән бағланған. Болупму бир бәлвағ бир йол пилани билән бу земинға хитайниң мәбләғ салғучилири көпийиватқан бир мәзгилдә, хитай һөкүмитиниң у земиндики әң асаслиқ земиндарларни лагерла әмәс түрмигә қамиши мәқсәтсиз әмәс, буниң арқисида хитайниң бир бәлвағ бир йол зор пилан бар. Шуңа бу көңүл бөлүшкә тегишлик муһим мәсилә».
