Hénrik shajiwiski: “Uyghurlar öz kimlikining xitay hökümiti teripidin layihelen'gen nusxisini qobul qilishqa mejburlanmaqta”

Melum bolushiche, yéqinda ayaghlashqan xitayning memliketlik xelq qurultiyi we memliketlik siyasiy meslihet kéngishi yighinigha qatnashqan atalmish “Shinjang wekilliri” , Uyghur élide “Jungxu'a milliti ortaq gewdisi éngini kishilerning qelbige singdürüsh” we “Shinjangni medeniyet arqiliq ozuqlandurush” ni kücheytishni tekitlen'gen.

“Xitay xewerler tori” we “Tengritagh tori” qatarliq xitay taratqulirining 12-marttiki xewerliride, béyjingdiki “Ikki yighin” mezgilide, muxbirlar bilen “Shinjang wekilliri” arisida élip bérilghan “Shinjangdin sorang” namliq diyalog supisida atalmish “Wekil” lerning Uyghur élide edebiyat-sen'et arqiliq shinjangning hékayisini pütün dölet we dunyagha sözlesh toghrisidiki pikir bayanliri dawrang sélin'ghan.

Xitayning rayonda Uyghurlargha “Jungxu'a milliti ortaq gewdisi éngi” sho'ari astida yürgüzüwatqan medeniyet qirghinchiliqi we xitaylashturush siyasiti xelq'arada eyibliniwatqan peytte, xitayning bu “Ikki yighini” da atalmish “Shinjang wekilliri” ning bes-beste otturigha qoyghan bimene teklipliri, közetküchilerning diqqitini qozghimaqta.

Uyghur kishilik hoquq qurulushi tetqiqat ishxanisining diréktori hénrik shajiwiski bu heqte radiyomizgha qilghan sözide, xitayning yumshaq küch arqiliq öz teshwiqatini dunyagha tarqitiwatqanliqini tekitlep, mundaq dédi: “Biz yéqinqi mezgildiki tarixqa qarighinimizda, xitay kompartiyesi 2010-yillarning otturilirida Uyghur rayonida ‛ashqunluq‚, ‛bölgünchilik‚ we ‛térrorluq‚ mesilisige duch kelgenliki heqqide dawrang salghan idi. Hazirqi bayanlirida bolsa, Uyghur rayoni meblegh sélishqa teyyar, shundaqla ziyaret qilishqa mas kélidighan ochuq rayonning biri, ikki yighinda tekitlen'gen nurghun amillar hazir shinjangda bar, dégenlerni bazargha salmaqta. Bu emeliyette xitay kompartiyesining yumshaq küch wasitisini qollinip, öz teshwiqatlirini dunyagha tarqitishining bir usulidur. Edebiyat we sen'et elwette bu wasitilerning biri. Bizge melumki, edebiyat we bashqa shekilsiz medeniyet mirasliri, shundaqla emeliy medeniyet mirasliri xitayning bu teshwiqat we hékayilirini sözlesh üchün wasite qilinmaqchi. Xitay kompartiyesi edebiyat-sen'et wasitisi arqiliq, her xil ziddiyetlik köz qarashlarni emes, belki özi xalighan hékayini sözlimekchi boluwatidu”.

Xewerde éytilishiche, xitay memliketlik xelq qurultiyining mu'awin bashliqi, Uyghur aptonom rayonluq siyasiy kéngeshning mu'awin re'isi jin jijén (金之镇) mundaq dégen: “Medeniyet we sayahet kespi topi berpa qilishta shinjangni medeniyet bilen béyitish we shinjangni sayahetchilik bilen tereqqiy qildurushtek ‛ikki muhim nuqta‚ ni asas qilip, jungxu'a milliti ortaq éngi gewdisi berpa qilishtek tüp xizmet liniyesini chiqish qilish kérek”.

Hénrik shajiwiski bu heqte öz qarishini ipadilep, mundaq deydu: “Xitay hökümiti assimilyatsiye siyasitini yolgha qoyup, til, ziyaliylar, xelq, tarixchilar we diniy eqidilerni ipadileshke qarshi tedbir almaqta. Elwette, medeniyet güllinishi pikir erkinliki yaki bedi'iy ipadilesh erkinlikining namayendisi bolushi kérek. Uyghurlarning öz kimlikini ipadilesh yolliri köp, emma emeliyet shuki, bu yerdiki medeniyetning güllinishi dégen éytimning xitay kompartiyesi teripidin belgilen'gen uqumi nahayiti éniq. U hergizmu rayonda téximu yaxshi exlaqiy we ijadiy sapagha ige edebiyat-sen'etchilerning otturigha chiqip, muzika we sen'et saheside, Uyghurlarning ijtima'iy hayatida, medeniyetni béyitish yaki medeniyetning dawamliq mewjut bolup turushida rol oynash üchün emes, elwette. U melum derijide kontrol qilish küchige ige bolup, iqtisadiy meqset üchün paydilinish wasitisige aylandurulghan. Shunglashqa Uyghurlar özlirining medeniyiti, en'enisi we kimlikining dölet teripidin teyyarlan'ghan nusxisini orundashqa mejburlanmaqta. Ularning birdinbir meqsiti sayahetchilik we pul tépishtur. Halbuki, rayonning sayahet güllinishidin paydilinish Uyghurlarning imtiyaz da'iriside emes. Méningche, medeniyet bilen sayahetning qosh istratégiyelik birleshtürülüshi heyran qalarliq ishmu emes.”

Xitay taratqulirida, atalmish “Shinjang wekilliri” din xitay memliketlik siyasiy kéngeshning ezasi dilnar abdullaning bayanliri alahide tilgha élin'ghan. Xewerde dilnar abdullaning mundaq dégenliki tilgha élin'ghan: “Kelgüside biz shi jinpingning yéngi dewrdiki xitayche alahidilikke ige sotsiyalizm qarishining yétekchilikide, yéngi dewrning téximu ésil eserlirini yaritishimiz, xitay hékayiliri we shinjang hékayilirini yaxshi sözlishimiz, shinjangni medeniyet bilen ozuqlandurush üchün tirishishimiz kérek. Shundaq bolghandila, jungxu'a milliti ortaq gewdisi éngi kishilerning qelbide yiltiz tartalaydu.”

“Xitay xewerler tori” da éytilishiche, xitay memliketlik siyasiy meslihet kéngishining ezasi, shinjang sen'et institutining mu'awin mudiri muyesser toxti shinjang sen'et institutining bir qatar nadir edebiyat-sen'et eserlirini ijad qilish arqiliq, “Shinjang hékayisi” ni yaxshi yorutqanliqini tekitlep, xitayning siyasiy teshwiqatigha maslashqan.

Isra'iliyediki xitay yazghuchi tang denxong xanim bu heqte inkas qayturup mundaq dédi: “Qedimki dewrlerdin buyan xitay hökümranliri assimilyatsiye siyasitini yolgha qoyushta yerlik milletler ichidiki bir qisim kishilerdin paydilinip kelgen yaki ularni otturigha chiqirip qollinip kelgen. Shunga xitayning mustebit tüzümide, eger yerlik millettin bolghan bir partiye ezasi kadir yaki partiye-hökümetning emeldari bolalighan bolsa, u choqum xitay kompartiyesining sadaqetmenlik siniqidin ötken yaki siyasiy jehettin ishenchlik dep qaralghan bolidu. Atalmish xelq wekilliri emeliyette xelq teripidin saylanmaydu, belki xitay kompartiyesi teripidin békitilidu. Shunga xitay hökümiti atalmish ‛xelq wekilliri‚ ni qollinip, ularning éghizi arqiliq ularning xelqi duch kéliwatqan ziyankeshliklerni, basturushlarni we yoqitishlarni inkar qilduruwatidu. Ularning éghizi arqiliq Uyghur diyaridiki bu xil weziyitini özliri xalap qobul qilghandek körsitiwatidu.”

Shiwétsiyediki Uyghur ziyaliysi, dunya Uyghur yazghuchilar uyushmisining mu'awin re'isi, sha'ire rahile kamal xanimning bildürüshiche, atalmish “Shinjang hékayesi” Uyghur xelqining ré'al hékayisi bolmastin, belki xitay teripidin yasap chiqilghan toqulma hékaye iken.

Xitayning béyjingda échilghan “Ikki yighini” ni yéqindin közitip kéliwatqan közetküchilerning qarishiche, xitay nöwette Uyghurlargha qaratqan basturush we assimilyatsiye siyasitini bir tereptin özining yumshaq küchi arqiliq élip barsa, yene bir tereptin, xitay hökümitige yantayaq boluwatqan atalmish “Shinjang wekilliri” ning qoli arqiliq élip barmaqta iken.