Mutexessisler: “ ‛Uyghur kishilik hoquqi siyasiti qanuni‚ ning uzartilishi intayin muhim! ”

Kéngesh palata ezasi marko rubi'o parlamént binasida söz qiliwatidu, 2022-yili 17-may, washin'gton

6-Iyun küni amérika kéngesh palatasi ezaliridin marko rubiyo (Marco Rubio) we jéf mérkléy (Jeff Merkley) amérika dölet mejlisige “Uyghur kishilik hoquq siyasiti qanuni” ni 2025-yildin bashlap yene besh yil uzartish heqqidiki yéngi qanun layihesini sun'ghan. Melum bolushiche, 2020-yili resmiy halda qanun'gha aylan'ghan “Uyghur kishilik hoquq siyasiti qanuni” da kishilik hoquq depsendichilikige chétishliq xitay emeldarlirini jazalashning sürüki 2025-yili axirlishidighanliqi békitilgen.

Marko rubiyoning ishxanisi 6-iyun élan qilghan bu heqtiki bayanatta “Xitay xelq jumhuriyitining Uyghur we bashqa az sanliq milletlerni wehshiylerche basturushni dawamlashturup kéliwatqanliqi, amérikaning bu wehshiylikke qatnashqan emeldarlarni jawabkarliqqa tartishi kérekliki” tekitlen'gen.

Bayanatta yene rubiyo bilen mérkléyning bu qanun layihesini sunushidiki meqsetler chüshendürülgen. Marko rubiyo bu heqte mundaq dégen: “Uyghur muhajirliri we xitay öktichiliri dawamliq xitay kompartiyesining chégra halqighan basturushining nishani bolup kéliwatqanda bu tehditke qarshi qolimizda bir wasite bolushi kérek. Bu qanunni uzartish qanun layihesi intayin muhim, men xizmetdashlirimni bu layiheni qollashqa chaqirimen. ”

Bayanatta jéf mérkléy “Amérika hökümitining bu qanun arqiliq xitay hökümitining Uyghurlarni jazalishi we irqiy qirghinchiliq qilishigha shérik bolmaydighanliqi heqqide éniq signal bérishni dawamlashturushi kérekliki” ni tekitligen. U yene bu qanun layihesining irqiy qirghinchiliq qurbanlirini qoghdash bilen bir waqitta, xitay hökümiti ötküzgen éghir kishilik hoquq depsendichiliklirige qarita ularni jawabkarliqqa tartish üchün muhim ikenlikini otturigha qoyghan.

Melum bolushiche, “Uyghur kishilik hoquq siyasiti qanuni” 2020-yili 17-iyun küni sabiq pirézidént donald trampning imza qoyushi bilen resmiy qanun'gha aylan'ghan bolup, amérikaning Uyghurlar heqqide chiqarghan tunji qanuni hésablinidu. Dunya Uyghur qurultiyi (d u q) ijra'iye komitéti re'isi ömer qanat ependi bu heqte radiyomizgha élxet arqiliq bildürgen inkasida, bu qanunning dunyadiki “Uyghur” ismi bilen atalghan tunji qanun ikenliki we Uyghurlar üchün tarixiy xaraktérlik bir qanun bolghanliqini bildürgen idi. Uning pikriche, bu qanunning yardimide Uyghur irqi qirghinchiliqigha chétishliq xitay emeldarlirigha qarita magnitiski jaza tedbirliri yolgha qoyulghan bolup, bu türdiki qanunlarning choqum téximu köp bolushi alahide zor qimmetke ige.

Amérika Uyghur birleshmisining re'isi elfidar iltebir xanim bu heqte radiyomizgha söz qilip, amérika kéngesh palatasi ezalirining mezkur qanunning uzartilishini telep qilishini “Amérika hökümitining Uyghur we bashqa türkiy milletlerning heq-hoquqini izchil qoghdaydighanliqining ipadisi” dep qaraydighanliqini bildürdi.

Marko rubyo we jéf mérkléy tonushturghan bu yéngi qanun layihesi Uyghurlar mesilisi bilen tonushluq bolghan her sahe zatlirining zor diqqitini qozghidi. “Kommunizm qurbanliri xatire fondi” ning aliy tetqiqatchisi, Uyghur mejburiy emgiki we lagér heqqidiki tetqiqati bilen tonulghan doktor adriyan zénz (Adrian Zenz) ependi bu qanun heqqide radiyomizning so'allirigha élxet arqiliq jawab qayturdi. U xétide mundaq dep yazghan:

 “Men bu qanunning körünerlik ünümini körmidim. Méningche tashqi ishlar ministirliqi we baydin hökümiti 2021-yildin kéyin Uyghur qirghinchiliqini yéterlik derijide aldinqi orun'gha qoymidi. Bu yerdiki mesile siyasiy irade we éniq istratégiyening kemchil bolushidur. Bu qanun eslide ‛küchlük istratégiye‚ dep qaralghanidi. Bu bir siyasiy istratégiyelik mesile. Méningche baydin hökümiti ‛irqiy qirghinchiliq‚ dep békitken'ge tushluq heriket qilmidi. Emma hazir ularning ‛irqiy qirghinchiliq‚ ning aldini élish üchün tedbir qollinish mes'uliyiti bar. ”

2020-Yili 17-iyun “Uyghur kishilik hoquq siyasiti qanuni” heqqide aqsarayning tor bétide élan qilghan bayanatta, eyni waqittiki amérika pirézidénti donald tramp: “Men bügün ‛Uyghur kishilik hoquq siyasiti qanun layihesi‚ ning qanun'gha aylinishi üchün uninggha imza qoydum. Bu qanun mejburiy emgek, yighiwélish lagérliri qurush we tajawuz xaraktérdiki nazaret arqiliq Uyghurlar we bashqa milletlerning milliy kimlikini we diniy étiqadini yoqitish qilmishigha shérik bolghan emeldarlarni jawabkarliqqa tartishni meqset qilidu, ” dégenidi.

Uyghur kishilik hoquq qurulushining tetqiqatchisi zubeyre shemsidin xanim bu heqte radiyomizning ziyaritini qobul qilghanda “Uyghur kishilik hoquq siyasiti qanuni” ning uzartilishining Uyghurlar üchün intayin muhim ikenlikini tekitlidi. Uning qarishiche “Uyghur kishilik hoquq siyasiti qanuni” yolgha qoyulghandin buyan bu qanunni ünümlük ijra qilindi, dégili bolmaydu. Shunga buni yene uzartip ijra qilish tolimu zörür.

Uyghur kishilik hoquq qurulushining tashqi ishlargha mes'ul diréktori lu'isa giriw (Louisa Greve) xanimmu bu mesilide zubeyre xanimning pikirige qoshulidighanliqini bildüridu. U bu heqtiki söhbitimiz jeryanida mundaq dédi: “Bu qanunning uzartilishi heqiqeten zörür. Bu qanun tézdin uzartilishi, Uyghur we bashqa türkiy milletlerge qaritilghan hemde hazirmu dawamlishiwatqan ‛irqiy qirghinchiliq‚ ning jinayetchilirini jawabkarliqini sürüshte qilish üchün pirézidént téximu köp xelq'araliq magnitiski jaza tedbirlirini yolgha qoyushi kérek. Uyghur kishilik hoquq qurulushi pirézidéntning ‛irqiy qirghinchiliq‚ ning jinayetchilirining jawabkarliqini xelq'araliq magnitiski jaza tedbirliri arqiliq toluq sürüshtürüshni telep qilidu.”

Zubeyre shemsidin xanim ziyaritimiz jeryanida “Uyghur kishilik hoquq siyasiti qanuni” ning küchi bilen Uyghur aptonom rayonining re'isi erkin tunyazning en'gliye ziyaritining emeldin qalghanliqni eskertip ötti.

Amérika hökümiti 2021-yili Uyghur aptonom rayonining re'isi erkin tuniyazni öz ichige alghan töt neper xitay emeldarigha jaza élan qilghanidi. Kommunizm qurbanliri xatire fondining resmiy tor bétidin melum bolushiche, ular amérika maliye ministiri jénit yéllén (Janet Yellen) we amérika tashqi ishlar ministiri antoni bilinkén (Antony Blinken) gha mektup yollap, Uyghur qirghinchiliqigha jawabkar emeldarlar qatarigha jaw kéji (xitayning sabiq j x ministiri) , wang yang, go shéngkun (merkiziy siyasiy-qanun komitétining sékrétari), xu lyenxé qatarliq kishilernimu qoshushning lazimliqini tekitligen, shuningdek bundaq qilishning “Uyghur kishilik hoquq siyasiti qanuni” gha uyghun ikenlikini eskertken.

Baydén hökümiti yéqindin buyan xitaygha qarita bezi qattiq qol siyasetlerni yürgüzüwatqanliqi melum. Bolupmu 14-aprél küni xitayning tokluq aptomobil, her xil bataréyeler, polat-tömür, alyumin we dawalash üskünilirige qarita tamozhna béjini ashuridighanliqini élan qilghan. Arqidinla 16-may küni Uyghur mejburiy emgiki bilen ishlepchiqirilghan mehsulatlarning amérika bazirigha kirishining aldini élish üchün, xitayning paxta tijariti bilen shughullinidighan 26 shirkiti we ambirini qara tizimlikke kirgüzüp, ulardin paxta import qilishni chekligen. 6-Iyun küni amérika weten xewpsizlik ministirliqi (DHS) ning ministiri jon mulénar (John Moolenaar) we marko rubiyo xitay bataréye shirketliridin Gotion, CATL qatarliqlarning Uyghur mejburiy emgikige chétilidighanliqigha da'ir ispatlarni ashkarilighan we u shirketlerni derhal qara tizimlikke kirgüzüshni telep qilghan.

Lu'isa giriw xanim axirda magnitiski jaza tedbirlirining téximu köp yolgha qoyulushining zörürlükini tekitlep mundaq dédi: “Texminen töt yil burun Uyghur qirghinchiliqigha chétishliq bolghan yuqiri derijilik organlardin bingtüen we shinjang jama'et xewpsizlik nazaritige, shundaqla 12 xitay emeldarigha jaza tedbiri yürgüzgen. Uningdin bashqa yene baydin hökümiti hoquqni ötküzüwalghandin kéyin yawropa ittipaqi, kanada we en'gliye qatarliqlar bilen hemkarliship birleshme jaza tedbirlirini yolgha qoyghanidi. Nöwette mushu xildiki qanunlar téximu köp yolgha qoyulushi kérek.”

Mezkur yéngi qanun layihesi nöwette jiddiy tonushturulush basquchida turuwatqan bolup, uning “Uyghur kishilik hoquq siyasiti qanuni” diki alaqidar maddilar 2025-yili emeldin qélishtin burun küchke ige bolushi yolidiki türlük tirishchanliqlar izchil dawam qilmaqta.