Qizilsudiki 10 minggha yéqin déhqan-charwichi chégra yéngi kentlirige köchürülgen

“Shinjang géziti” ning 22-iyun tarqatqan xewirige qarighanda yéqinda, Uyghur aptonom rayonluq partkom sékrétari chén chüen'go, Uyghur aptonom rayonining re'isi shöhret zakir birlikte aqtu nahiyesige jaylashqan “Ku'inlun jyawyüendiki namratliqtin qutuldurush we köchmenlerni orunlashturush orni” gha bérip, qizilsu oblastidiki da'irilerge chégrani bashqurush istratégiyesini, bolupmu ijtima'iy muqimliq we uzun muddetlik bixeterlikning omumiy nishanini tekitligen. Chén chüen'go mundaq dep körsetken: “Shirket + baza + hemkarliq + déhqan” endizisini yaxshilap, téximu muqim menpe'etni baghlash méxanizmini ornitip, namratliqtin qutuldurush süpitini östürüsh kérek”.

Xewerde chén chüen'go qatarliqlar yene mushu yéngi olturaq rayoni ichige qurulghan éléktronluq téxnika shirkitini közdin kechürgenliki yézilghan bolup, buningdin mezkur olturaq yéngi rayonigha köchürülgenlerning “Ishik aldida ishqa orunlashturush” siyasiti boyiche shu jaydiki karxana-zawutlargha orunlashturulghanliqini körüwalghili bolidiken.

“Shirket + baza + hemkarliq + déhqan” din ibaret 4 birleshtürülgen bu xil yéngi sheher endizisi, yeken nahiyedin 50 kilométir yiraqliqtiki keng qaqas chölge berpa qilin'ghan yong'en rayoni bilen oxshash. Da'irilerning 2017-yilidin bashlap 2019-yilining axirighiche bu jaygha, kachung, qoshirap, damsi yéziliridin bolup 10 ming nopusni köchürüp kélip, shu jayning özide qurulghan xitay karxanilirida ishqa orunlashturghanliqi ashkarilan'ghanidi.

“Shinjang géziti” qizilsu qirghiz aptonom oblastliq hökümet tori, tengritagh tori qatarliqlarda aqtu nahiyesidiki namratliqni yölesh we köchürüshke a'it uchurlardin qizilsu oblastidimu yéqinqi 3 yilda namratliqtin qutuldurush bahaniside qizilsuning özidinla chégragha yéqin nahiye, yéza-kentlerdin 10 mingdin artuq nopus küchürülgenliki melum boldi.

“Shinjang géziti” ning 2018-yili 28-féwraldiki xewiride, aqtu nahiyilik namratlarni yölesh ishxanisining mudiri wang chingyongning sözi neqil élin'ghan. U mundaq dégen: “2016-Yili 6-ayda, biz ku'inlun jyawyüen we yipek yoli jyawyüendin ibaret ikki köchürülgen namratliqtin qutuldurush orni qurushqa ehmiyet bérishke bashliduq. 2017-Yili öktebirde, köchürüsh pilanigha asasen köchürüsh charlong baziridiki chongqur namrat kenttiki namrat a'ililer türkümlep yolgha qoyuldi. 11-Ayning axiri, tunji türkümdiki 428 a'ililik 1758 adem, yeni namrat a'ililer tizimlikige aldurghanlar muweppeqiyetlik halda kuyinlun jya'üyü'en mehellisige köchüp kelgen”.

Aqtu memuriy torida aqtudiki déhqan charwichilarni turuwatqan taghliq jaylardiki makanliridin köchürüshning ularni namratliqtin qutuldurushning eng ünümlük yoli ikenlikini teshwiq qilip tarqatqan widiyoluq teshwiqatida munular bayan qilin'ghan. “Aqtu nahiyesi memuriy jehettin qizilsu qirghiz aptonom oblastigha qaraydu. Aqtu nahiyesi pamér égizlikining sherqiy qismigha jaylashqan. Sherq qismi yéngisar nahiyesi, yeken nahiyesi bilen, jenub qismi tashqorghan tajik aptonom nahiyesi bilen tutishidu. Gherb, gherbiy jenub teripi ayrim-ayrim halda qirghizistanning osh oblasti, tajikistanning taghliq bedexshan aptonom wilayiti bilen chégrilinidu. Chégra liniyesi uzunluqi 344 kilométir. Aqtu yipek yolidiki intayin muhim ötkel we bir istratégiyilik jay hésablinidu”.

Bu filim we bashqa xewer menbelidiki uchurlardin qarighanda 2017-yilidin buyan, qizilsu oblastining namratlarni yölesh namratliqtin qutuldurush üchün köchürüsh siyasiti boyiche 1868 a'ilidiki 7928 kishi köchürülgen. Aqtu nahiyesi jyangshi yéngi kenti, ulughchat nahiyesi changju yéngi kenti, atush shehiri künshen yéngi kenti, aqchi nahiyesi wushi yéngi kenti qatarliqlar bir türküm “Shinjanggha nishanliq yardem bérish chégra yéngi kentliri” keyni-keynidin qurulup, mayqaq, achbulaq qatarliq merkezleshtürüp tutashturulghan charwichilar olturaq rayonliri shekillendürülgen.

¡¡Shinxu'a agéntliqining bu yil 20-yanwardiki xewiride, qizilsu oblasti “Birtutash pilanlash, birtutash layihilesh, birtutash ölchem qollinish, birtutash qurush, birtutash yürüshleshtürüsh” pirinsipi boyiche, “Chégra boylirida pütün kent boyiche ilgiri sürüsh, yéza-bazarlar birtutash pilanlash, sheherge kirgüzüp merkezlik olturaqlashturush” herikitini teshkillep yolgha qoyghanliqini, namrat ammining kona öylerdin köchüp chiqip 81 kwadrat métirliq bina öyge köchüp kirgenlikini yazghan.

Bu uchurlardin mehelle qurulmisidin bashqa öy qurulmisiningmu xuddi yekendiki yong'en shehirige oxshash, xitay hökümiti teripidin oxshash bir tutash belgilinip, layihelep sélin'ghanliqinimu körüwalghili bolidu.

Shinxu'a agéntliqi xewiride hazirqi qizilsu oblastida kesipler boyiche nishanliq yardem bérish türlirining bir-birlep makanlashqanliqi, ret-ret zamaniwi zawutlarning qurulushi arqisida, “Kébang” cheklik shirkiti aqtudiki jyangshi kesipler rayonigha makanlashqanliqi, “Ishiki aldidila ishqa orunlashturush” boyiche, bu jaygha köchüp kelgen memet'osman erkin terbiyelen'gendin kéyin, bu shirketning sana'et ishchisigha aylan'ghanliqi, u esli aqtu nahiyesi oytagh bazirining oytagh kentidiki malchi ikenliki bayan qilin'ghan.

Shinxu'a agéntliqining xewiridin ashkarilinishiche, xitaydiki “Arilashma gürüchning atisi” dep atalghan xitay yüen longping tetqiqat guruppisi aqtu nahiyesidiki 7260 mo tuzluq ishqarliq yerni höddige élip, déngiz gürüchi térish türini tereqqiy qildurup, 1000 mo déngiz gürüch térighan we 2000 ademni ishqa orunlashturghan. Ishqa orunlashqanlarning hemmisi yéqin etraptiki köchüsh nuqtiliridiki charwichilar iken.

Bu heqte mundaq déyilgen: “Kenttikiler ejdadliri ewladmu-ewlad yashighan tash öy bilen xoshliship, aqtu nahiyesidiki köchmenlerni orunlashturush orni bolghan yipek yoli jyawyüen mehellisige köchüp kelgen. Ular turuba süyi ichip, tebi'iy gaz we su issitquch ishlitipla qalmay, yene déngiz gürüch östürüshni ögendi.”

Xitayning Uyghur élide qurghan lagérliri we uning Uyghur diyarini idare qilish siyasetliri üstide tetqiqat élip bériwatqan xelq'aradiki nopuzluq mutexessislerdin adri'an zénzning qarishiche, namratliqni tügitish üchün ishqa orunlashturush emeliyette yenila kontrolluqning bir xil sheklidin ibarettur. U mundaq dédi: “Uyghurlarni bu xil yéngi tiptiki rayonlargha köchürüsh, ularni esli yashash usuli hayatini mejburiy özgertish hésablinidu ular hetta u jayda diniy pa'aliyetmu qilalmaydu. Chünki u jaylarda meschit dégendek jaylar qurulmighan. Bu mehellilerde öylerdin bashqa zawutlar we hökümetning bashqurup organliri bar bu muhit ularni Uyghur déhqan charwichilarni asanla mejburiy emgek küchlirige aylandurup qoyalaydu”.

Shinxu'a agéntliqining 6-ayning 12-künidiki xewiride körsitishiche, aqtu nahiyesidiki ku'inlun jyayüen we yipek yoli jyayüendin ibaret ikki namratlarni bashqa jaygha köchürüp yölesh orunlashturush olturaq rayonigha jem'iy 2557 a'ililik, 10 ming 632 namrat nopus orunlashturuluptu.