Analizchilar: “Xitay tor abuntliridiki ‛shinjang mehsulatliri‚ gha bolghan sezgürlükning murekkep sewebliri bar”

Nöwette “Shinjang mehsulatliri” dégen nam xelq'arada Uyghur qulluq emgikining simwuligha aylinip, xitayni bi'aram qilidighan nazuk siyasiy términ bolup qaldi. Bolupmu ötken hepte amérika prézidéntining “Uyghur mejburi emgikining ‍aldini élish qanuni” gha imza qoyushi, xitayda “Shinjang mehsulatliri” gha bolghan sezgürlükini téxmu ashurup, buninggha qarita inkasta bolghan herqandaq bir chet el shirkiti xitay tor abuntlirining téximu qattiq hujum nishani bolup qalghan.

Ötken hepte amérikaning ikki dangliq parche sétish zenjiri-wolmart bilen sams kulubning xitaydiki tarmaq dukanlirining tor baziridin “Shinjang mehsulatliri” ni chiqiriwétishi we xitay tor abuntlirining buninggha körsetken inkasi, bu namning xitayda qanchilik sezgür ataqqa aylan'ghanliqini körsetken. Melum bolushiche, xitay tor abuntliri tushmu-tushtin wolmart we sams kulubqa téléfon qiliship, “Shinjang mehsulatliri” ning tordin néme üchün chiqiriwétilgenlikini sürüshtürgen.

Buning aldida amérika intil shirkitining xitay teminat zenjiridiki her qaysiy karxanilargha xet yézip, ularni “Shinjang mehsulatliri” ni ishletmeslik yaki uninggha alaqidar mulazimet bilen shughullanmasliqni agahlandurghanliqini élan qilishimu, xitay tor abuntlirining ghezipini qozghighan idi. Melum bolushiche, bu qétim wolmart bilen sams kulubi milad bayrimining harpa küni, yeni 24-dékabir ‍özlirining tor bazirida “Qumul qoghuni”, “Shinjang chilani”, “Shinjang ‍ürüki” qatarliq bir qanche yerlik méwe mehsulatini qoyup qoyup, qalghan mehsulatlarning hemmini chiqirip tashlighan.

Bu weqe prézidént baydén 23-küni “Uyghur mejburi emgikining aldini élish qanuni” imzalap etisila yüz bergen. Bu hadise kishilerde “Xitay tor abuntlirining hujumi néme üchün Uyghurlarni qulluq emgikige sélip, atalmish ‛shnjang mehsulatliri‚ ning cheklinishige seweb bolghan xitay da'ilirigha emes, belki bu mehsulatlarni tordin éliwetken chet el shirketlerge qaritilidu?” digen su'al peyda qilghan. Biraq amérikadiki xitay ziyaliysi, “Béyjing bahari” zhurnilining sabiq bash muherriri xu ping ependning qarishiche, xitaydiki bu xil naraziliq emeliyette amérikaning “Shinjang mehsulatliri” gha yürgüzgen imbargosining rolini körsitidiken.

Xu ping 29-dékabir bu heqtiki ziyaritimizni qobul qilghanda mundaq didi: “Imargoning esli meqsitimu shu. Amérikaning soda we iqtisadiy jehettin xitaygha bésim ishlitishi, uninggha iqtisadiy-soda imbargosi qoyushi, elwette shu jaydiki xelqning iqtisadiy menpe'e'‍tige tesir qilidu. Sizning bésim ishlitishingizning meqsitimu bu xil usul arqiliq xitayning iqtisadigha tesir körsitish, xitay xelqining turmushighimu tesir körsitish, bu arqiliq aylinip kélip axirida xelqning xitay hökümitige bolghan bésimini shekillendürüp, uning siyasitini özgertishtur. Amérikaning ‍iqtisadiy jazasining meqsitimu shu.”

Xu pingning éytishiche, amérikaning iqtisadiy jazasi xitay xelqining turmushigha tesir qilghansiri, bu ularni “Uyghurlar me'isilisi” ge qarita pozitsiye bildürüshke mejburlaydiken.

Xu ping mundaq dédi: “Meyli ishchilar ish tashlisun yaki oqughuchilar ders tashlisun, bu aldi bilen puqralargha tesir qilidu. Adette xitay hökümitining siyasiti bilen kari bolmaydighan, özi tesirge uchrimisila héchnime bilen chatiqi yoq kishiler, bashqilar qarshiliq körsitip yaki chet el döletliri xitaygha iqtisadiy jaza yürgüzüp, turmushi tesirge uchrighanda, ularni pozitsiye bildürüshke mejburlaydu. Buni xitay hökümitining xata siyasiti keltürüp chiqarghachqa, uninggha bésim ishlitishke bashlaydu.”

Lékin chet elllerdiki yene bezi analizchilar, atalmish “Shinjang mehsulatliri” ning adettiki xitay tor abuntlirida bundaq qattiq inkas qozghap kétishining chüshinish müshkül bolghan téximu chongqur we murekkep seweblirining barliqini bildürdi. Golandiyede turushliq Uyghur pa'aliyetchi we weziyet analizchisi asiye Uyghur xanimning éytishiche, xitay hökümiti bezi xitay puqralirining menpe'etini Uyghur mejburiy emgékige baghlap qoyghan iken. U: “Bu nahayiti chüshiniksiz yaki ademni chöchütidighan bir ehwal bolsimu, lékin heqiqet shu” dep körsetti.

Asiye Uyghurning éytishiche, xitay hökümiti “Shinjanggha nishanliq yardem bérish programmisi” arqiliq xitayning 19 ‍ölke we shehrini Uyghur éligha baghlap qoyghan. U xitay hökümitining “Shexsiy we hökümet ‍igidarchiliqidiki karxanilargha kespiy terbiyelesh orunlirini qurup bérip, özlirining éhtiyajigha asasen yerlik xelqlerni ishlitish hoquqi bergenliki” ni bildürdi.

Wolmart yaki sams kulubning atalmish “Shinjang mehsulatliri” ni néme üchün tordin chiqiriwetkenliki melum emes. Xitay tor abuntlirining xitay ijtima'iy taratqulirida yézishiche, wolmart bilen sams kulub ulargha yuqum tüpeyli “Shinjang mehsulatliri” ning teminati yétishmeywatqanliqini éytqan. Xu ping ependining qarishiche, xitay hökümitining xitaydiki amérika dukanlirining teminat zenjirini aqsitip, amérikadin ‍öch élish éhtimalliqini yoq dégili bolmaydiken.

Xu ping yene mundaq dédi: “Chünki amérika hökümitining xitay hökümitige qarita bundaq iqtisadiy jaza yürgüzüshige qarita xitay hökümiti choqum öch élish herkiti qollinishi mumkin. Xitay belkim amérikaning mehsulatlirigha, amérika shirketlirige melum qiyinchiliqlarni peyda qilidu. Bu ehwal körülse kishini heyran qaldurmaydu.”

Lékin “Wol-stérét zhornili” gézitining éytishiche, wolmartning amérikadiki bash shirkitining bayanatichisi bu ehwalgha qarita pikir bildürüshni ret qilghan. “Wol-stérét zhornili” gézitining 27-dékabir bergen bu heqtiki xewiride, atalmish “Shinjang mehsulatliri” wolmart we sams kulubning xitaydiki tor bazirida tépilmighan bolsimu, biraq ötken shenbe küni wolmartning béyjing sheher merkizidiki bir dukinida “Shinjang chilanliri” ning sétilghanliqini bildürgen. Melum bolushiche, nöwette wolmart bilen sams kulubning xitayda 434 dukini bar iken.