Lawra morfi: “Uyghurlarni mejburiy emgekke sélish xitayning irqiy qirghinchiliqining tayanch nuqtisidur”

Amérika ana weten xewpsizliki ministirliqining siyasiy meslihetchisi, shéfil hallam uniwérsitétining kishilik hoquq piroféssori lawra morfi (Laura Murphy) yéqinda amérikadiki kornél uniwérsitéti xelq'ara tetqiqat merkizi (Global Cornell) de: “Hökümet, tetqiqatchilar, sana'et we jem'iyet birliship Uyghur mejburiy emgikige qarshi küresh qilish” témisida léksiye sözligen. Amérika kornél uniwérsitétining oqutquchisi, Uyghur weziyiti heqqide tetqiqat élip bériwatqan shiwétsiyelik antropolog magnus fiskesyö bu léksiyege riyasetchilik qilghan.

Lawra morfi aldi bilen xitay kompartiyesi hökümranliqida mustemlikilishish we xitaylishish qismitige duch kelgen Uyghurlarning bügünki ehwalini tonushturup, 1 milyondin köp ademning her qaysi jaylardiki lagérlargha solan'ghanliqini, 3 milyondin köp ademning hökümet hamiyliqidiki mejburiy emgek zawutlirigha yötkelgenlikini, nöwette xitayning mejburiy emgek sistémisida bir nechche xil ehwalning mewjut ikenlikini bir-birlep bayan qilghan. Bulardin birinchisi, lagérgha yaki türmige solan'ghanlarni waqitliq “Qoyup bérip” mejburiy emgekke sélish؛ ikkinchisi, “Zawut-karxanilarni ishik aldida qurush” siyasitini yolgha qoyup, yerlik déhqanlarni déhqanchiliq meydanliri we zawutlargha mangdurush؛ üchinchisi Uyghurlarni “Namratliqtin qutuldurush” bahanisi bilen ichkiri ölkilerdiki zawutlargha yötkesh.

Lawra morfi mundaq deydu: “2019-Yil we 2020-yil ashkarilan'ghan köpligen ispatlardin shuni köreleysizki, yighiwélish lagérlirining qorshaw tamliri ichide zawutlar bar. Xitay metbu'atlirida ‛u yerde ishlewatqanlarning bextlik kün kechürüwatqanliqi, kespiy téxnikilarni qandaq yaxshi öginiwatqanliqi, bu arqiliq jem'iyetning normal ezasigha ayliniwatqanliqi‚ teshwiq qilindi. Xitay hökümiti we xitay shirketliri Uyghurlarni özliri özgertmekchi bolghan shekilde özgertti. Ularni lagérdin qoyup béridighan chaghda, ‛séni qoyup bersek bolidu, emma choqum zawutqa bérip ishleysen‚ dédi. Hökümet yolgha qoyghan türlerdin yene biri bolsa, xitay shirketliri yéza-kentlerde kichik zawutlarni qurup, yerlik xelqqe ‛zawut-karxanilar öyünglarning aldigha keldi, emgek küchini yötkeshning hajiti yoq, zawutqa bérip ishleysiler‚ dédi, xelq yéqin etraptiki zawutlarda ishleshke mejburlandi. Kimki buni ret qilsa, öz mehellisidin bashqa jaydiki zawutqa, hetta öz yurtidin nechche ming kilométir yiraqliqtiki zawutlargha ishleshke mangduruldi”.

Lawra morfining tebir bérishiche, mejburiy emgek peqet heqsiz ishqa sélinish dégenlik emes, belki özi xalighan jaygha bérip ishliyelmeslik, ishligen jayidin chiqalmasliq we erkin heriket qilalmasliqtur.

Lawra morfining bildürüshiche, xitay hökümiti xelq'ara bésimning tesiride bir qisim lagérlarni taqighan bolsimu, köp qisim lagérlar yenila mewjut, shundaqla Uyghurlarni xalighanche tutqun qilish yenila dawamlashmaqta. U mundaq deydu: “Xitay hökümiti solighan Uyghurlar bashqa her qandaq ölkining puqrasidin köp. Yene kélip Uyghurlar bashqa ölkilerde jinayet hésablanmaydighan ushshaq sewebler bilen késilidu, hetta uzun yilliq késilidu. Xitay ularni solap qoymay, manche yilliq késiwetse goya qanun bilen ish qilghandek bolidu. Eger siz türmini qanunluq bir nerse dep qarisingiz, u halda xitayning qiliwatqini, ‛türme dégen qanunluq‚ dep turup, qanunsiz höküm chiqirishtur”.

Lawra morfi yene xitayning mejburiy emgek sistémisini 5 yil ichide normallashturup bolghanliqini we buni büyük siyasiy netije dep teshwiq qiliwatqanliqini tilgha élip mundaq deydu: “Besh yildin kéyin xitay, ‛biz muqimliq tedbirini birlikke keltürüwatimiz, hemme ish yaxshilandi, hemme adem tinchlandi, héchkim jédel qilmidi, héchqandaq chataq chiqmidi, dewatidu. Menche biz buni irqiy qirghinchiliqning normallashturulushi, mejburiy emgekni bolsa irqiy qirghinchiliqning tayanch nuqtisi dep qarishimiz kérek. Xitay mejburiy emgekni wasite qilip turup, Uyghurlarni öz makanidin sürgün qiliwatidu, erni ayalidin, balilarni bolsa ata-anisidin ayriwatidu. Irqiy qirghinchiliqning éniqlimisi boyiche éytqanda, ahalini mejburiy köchürüsh, a'ililerni parchilap xaniweyran qilish, medeniyetlirini yoqitish qatarliqlar irqiy qirghinchiliqning ipadiliridur. Bu ishlar hazirmu yüz bériwatidu we mejburiy emgek méxanizmini ilgiri sürüwatidu”.

Lawra morfining bildürülüshiche, dunyadiki paxtining 25 pirsenti, alyuminning 10 pirsenti, PVC ning 10 pirsenti, shoxla qiyami, sün'iy yaghach, solyaw palas, liti'iyum qatarliq kem uchraydighan minéral maddilarning hemmisi Uyghur élidin chiqiwatqan bolup, bular mejburiy emgek kölimining neqeder keng ikenlikini bildüridiken. Xitay ezeldin erzan emgek küchidin menpe'et éliwatqan dölet bolup, buninggha Uyghur mejburiy emgek küchini qoshqan. Xitay buningdin qana'etlenmey, erzan emgek küchini qoghliship, zawutlirini wiyétnam qatarliq döletlerge yötkigen. Yene bir jehettin, buninggha amérikaning Uyghur élidin kélidighan mejburiy emgek mehsulatlirini cheklesh siyasiti seweb bolghan.

Lawra morfining qarishiche, “Uyghur mejburiy emgikining aldini élish qanuni” dek qanunlarning roli emeliyette xéli küchlük rol oynaydiken. U mundaq deydu: “Yawropa we amérikadiki köpligen shirketler mejburiy emgek, muhit buzghunchiliqi, köp miqdardiki toluqlima puli qatarliq seweblerdin taqilishqa mejbur boldi. Mal menbeyimizning azliqi tüpeylidin xitaygha tayinip qalghan bezi sahelerde xitay shirketliri mal bahasini töwenletti. ‛Uyghur mejburiy emgikining aldini élish qanuni‚ we xelq'ara bésimlar tüpeylidin bezi özgirishler yüz berdi, Uyghur élidiki bir qisim lagérlar taqaldi. Xitay hökümiti, shinjang hökümiti bizni tonudi. Ular tashqi dunyagha bashqiche körünüshke, ‛türme‚ ning qanunluq ikenlikini körsitishke, shu arqiliq b d t gha we xelq'ara emgekchiler teshkilatigha öz qilmishlirini chüshendürüshke bashlidi. Ularning özini qanunluq qilip körsitishke urunushining özila bir ünümdur”.