Kishilik hoquq organliri: iqtisadiy, ijtima'iy we medeniyet hoquqi komitétining xitayni bahalash yighini Uyghur mesiliside tesir peyda qilish iqtidarigha ige

Gérmaniye parlaméntidiki guwahliq yighinida d u q re'isi dolqun eysa ependi Uyghur diyaridiki jaza lagérliri mesilisi toghrisida guwahliq berdi. 2019-Yili 8-may.

Birleshken döletler teshkilati iqtisadiy, ijtima'iy we medeniyet hoquqi komitéti (CESCR) ning 73-nöwetlik yighini 2-ayning 13-küni bashlinish aldida turmaqta. Yighinda ‛xelq'ara iqtisadiy, ijtima'iy we medeniyet hoquqi xelq'ara ehdinamisi‚ ge qol qoyghan döletlerning ehdinamidiki maddilarni ijra qilish ehwaligha qarap chiqilidighan bolup, xitay bu ehdinamige qol qoyghan döletlerning biri.

Dunyaning herqaysi jayliridiki musteqil kishilik hoquq organliri yighin bashlashtin awwal özlirining döletler heqqidiki bahalashlirini ewetidighan bolup, xitay heqqidiki bahalash doklatlirida Uyghurlargha a'it muhim mesililer otturigha qoyulghan.

Amérikadiki musteqil kishilik hoquq orgini bolghan “Yersharini qoghdash mes'uliyet merkizi” (Global Centre for the Responsibility to Protect) komitétqa yollighan xitay heqqidiki bahalash doklatida xitay hökümitining Uyghur élida qiynash, mejburiy yötkesh, xalighanche türmige solash, keng kölemlik tutup turush, mejburiy emgek, mejburiy ghayib qilish, basqunchiliq qatarliq insaniyetke qarshi jinayetlerni hem shundaqla irqiy qirghinchiliq yürgüzüwatqanliqini eskertken. Doklatta mundaq déyilgen: “Eng échinishliqi xitay hökümiti Uyghurlar we bashqa musulman milletlerning tughulush nisbitini mejburiy azaytish arqiliq irqiy qirghinchiliq sadir qilghan bolushi mumkin. Xitay hökümitining yene irqiy qirghinchiliq ehdinamiside cheklen'gen kem dégende üch xil heriketni qesten sadir qiliwatqanliqi melum. Ular, éghir jismaniy we rohiy parakendichilik sélish, bir millet topining weyran bolushini keltürüp chiqiridighan turmush shara'iti hazirlash hemde Uyghur balilirini dölet qarmiqidiki yétimxanilar we yataqliq mekteplerge mejburiy yötkeshtin ibaret.”

“Yersharini qoghdash mes'uliyet merkizi” ning tetqiqatchisi we bu doklatning teyyarlighuchisi liyam skot (Liam Scott) radiyomizgha qilghan sözide, xitay hökümitining Uyghur élidiki xelq'ara iqtisadiy, ijtima'iy we medeniyet hoquqi ehdinamisige xilap heriketliri intayin köplükini, özlirining nuqtiliq halda keng kölemlik wehshiylik jinayitige merkezleshkenlikini éytti. U élxet arqiliq qayturghan inkasida mundaq dégen: “Merkizimizning asasliq xizmet da'irisi keng kölemlik wehshiylikning aldini élishni asas qilghanliqtin doklatimizda bu nuqtigha asasliq orun berduq. Mesilen, mejburiy emgekke sélish ehdinamige xilap bolupla qalmay, u yene insaniyetke qarshi jinayet shekillendüridu. Bundin bashqa xitay hökümiti 2014-yildin bashlap Uyghur ayallirini xitaylar bilen toy qilishqa righbetlendürdi, mejburlidi. Milletler ara mejburiy toylishish herikitimu irqiy qirghinchiliq tebi'itige ige”.

Mezkur organ doklatida b d t xelq'ara iqtisadiy, ijtima'iy we medeniyet hoquqi komitétini Uyghur-xitay toylishish mesilisini irqiy qirghinchiliq nuqtisidin turup bahalashqa chaqirghan. Uningda mundaq déyilgen:

“Xitay hökümiti toylishishini ‛milletler ittipaqliqi‚ ni qollashning muhim wasitisi süpitide teshwiq qilip kelmekte. Shunglashqa, mejburiy öylendürüsh xitay hökümitining Uyghur medeniyitini suslashturush, yoqitish we Uyghurlarni hökümran xitay jem'iyitige singdürüwétishning yene bir usuli. Uyghur aptonom rayonidiki bu mejburiy toylishish hadisisi ehdinamining 10-maddisigha xilap bolushi mumkin. Shunglashqa teshkilatimiz xelq'ara iqtisadiy, ijtima'iy we medeniyet hoquqi komitétini bu hadisining Uyghur qirghinchiliqi bilen bolghan munasiwitige alahide diqqet qilishini telep qilimiz”.

Tetqiqatchi liyam skotning radiyomizgha éytishiche, medeniyet buzghunchiliqi xitayning Uyghurlargha yürgüzüwatqan irqiy qirghinchiliq herikitining merkizi iken. U mundaq deydu: “Medeniyet buzghunchiliqi irqiy qirghinchiliqning agahlandurush belgisi dep éniq sherhlen'gen bolup, u irqiy qirghinchiliq muddi'asining delili dep qarilidu. Chünki medeniyet miraslirigha qilin'ghan hujum bir guruppining kimliki we mewjutluq hoquqigha qarshi hujum teshkil qilidu. Xitay hökümiti Uyghurlarni hökümran orundiki xitay jem'iyitige singdürüp yoqitiwétish üchün Uyghurlarning Uyghur bolup yashashtek turmush usulini pütünley yoqitishqa tirishmaqta”.

Mezkur organ b d t xelq'ara iqtisadiy, ijtima'iy we medeniyet hoquqi komitétigha yollighan doklatida yene lagérlargha qamalghan bir milyondin oshuq Uyghurning rohiy we jismaniy qéyin-qistaqqa élinishi, Uyghurlarning mejburiy tughmas qilinishi aqiwitide 2017-yilidin 2020-yilighiche bolghan ariliqta tughulush nisbitining 50 pirsentke yéqin töwenlishi, Uyghur qedimiy yadikarliqlirining, meschit-mazarliq qatarliq muqeddes jaylirining weyran qilinishi, Uyghur ziyaliylirining tutqun'gha uchrishi, pütkül bir milletning yuqiri pen-téxnikiliq nazaretke élinishidek ehwallarning hemmisini keng kölemlik wehshiylik, insaniyetke qarshi jinayet we irqiy qirghinchiliqning alametliri, dep bahalighan.

Xelq'ara iqtisadiy, ijtima'iy we medeniyet hoquqliri komitétigha doklat yollighan orunlarning yene biri bolsa “Xitaydiki kishilik hoquqni qoghdash” (CHRD) namliq kishilik hoquq orginidur. Mezkur organ doklatida xitaydiki puqralarning siyasiy, ijtima'iy hoquq da'irisining barghanséri tarlashqanliqi we ziyaliylar, kishilik hoquq aktiplirining qolgha élinish ehwalini doklat qilghan.

Doklatta lagérgha tutqun qilin'ghan tonulghan Uyghur ziyaliyliridin shinjang uniwérsitétining Uyghur til-edebiyati proféssori, 2018-yili tutqun qilin'ghan we “Bölgünchilik” jinayiti bilen 10 yil késilgen gheyretjan osman we shinjang sen'et institutining dotsénti hem 2019-yili lagérgha élip kétilgenliki melum bolghan qéyum muhemmed mexsus tilgha élin'ghan.

“Xitaydiki kishilik hoquqni qoghdash teshkilati” ning tetqiqat we pa'aliyet maslashturghuchisi wilyam ni (William Nee) radiyomizgha qilghan sözide Uyghur élidiki weziyetning izchil nacharliship méngiwatqanliqi tekitlidi. U mundaq dédi:

“Mezkur komitétning xitayni bahalash yighini eng axirqi qétim 2014-yili bolghanidi. Shunga biz doklatimizda 2014-yilidin kéyin néme boldi, dégen'ge merkezleshtuq. 2014-Yili Uyghur élida qattiq zerbe bérish herikiti bashlighan yil idi. Burunmu nachar idi, emma shuningdin kéyin weziyet qattiq nacharlashti. Uyghurlarning ziyaliyliri, puldarliri, jama'et erbabliri, yazghuchi-sha'irliri, diniy zat-imamlar tutqun qilindi. Qisqisi, ijtima'iy we iqtisadiy hayati éghir buzghunchiliqqa uchridi. Biz Uyghur élida insaniyetke qarshi jinayet dawam qiliwatidu, dep qaraymiz”.

Williyam ni yene özlirining komitétqa yollighan doklatida kishilik hoquq aliy komissarliqi teripidin teyyarlan'ghan doklattiki telepler boyiche xitaygha bésim qilinishi kéreklikini eskertken. U mundaq deydu:

“Biz xitaydiki barliq kishilik hoquq qoghdighuchilirining qoyup bérilishini telep qilduq. Xitayda musteqil edliye sistémisining turghuzulushining ehmiyitini tekitliduq. Hemmidin muhimi, biz iqtisadiy, ijtima'iy we medeniyet hoquqi komitétining bultur 8-ayda b d t kishilik hoquq aliy komissarliqi teyyarlighan doklattiki xulase we küchlük teleplerge asasen algha ilgirilishini we bu telepler boyiche xitaygha bésim ishlitishini telep qilduq. Chünki kishilik hoquq aliy komissarliqi teyyarlighan doklat intayin muhim doklat bolup, u hergizmu shundaqla yoqap ketmesliki kérek”.

Dunya Uyghur qurultiyi bu nöwet amérika boston uniwérsitéti qanun institutining xelq'ara kishilik hoquq merkizi (Boston University School of Law International Human Rights Clinic) bilen birlikte ortaq doklat yollighan. Dunya Uyghur qurultiyi re'isi dolqun eysa ependining radiyomizgha bildürüshiche, bu nöwet yollan'ghan bahalar xelq'ara iqtisadiy, ijtima'iy we medeniyet hoquqliri komitétning 18 neper tetqiqatchisi teripidin körüp chiqilidighan we neq meydanda otturigha qoyulidighan bolghachqa Uyghurlar uchrawatqan wehshiyliklerning xelq'ara munberlerde yene bir qétim kün tertipke kélishige hem shundaqla kishilik hoquq komitétining yighinida döletlerning bahalishigha paydiliq iken.

“Yersharini qoghdash mes'uliyet merkizi” ning tetqiqatchisi liyam skot (Liam Scott) bolsa xelq'ara iqtisadiy, ijtima'iy we medeniyet hoquqi komitétining wehshiylikning aldini élish nuqti'ineziridin turup xitayni tekshürüshining intayin muhimliqini éytti. U mundaq dédi: “Uyghur élida yüz bériwatqan weqelerge wehshiylikning aldini élish noqtiyneziridin turup qarighanda uning téximu éghir we téximu texirsiz mesile ikenliki yenimu chongqur aydinglishidu. Iqtisadiy, ijtima'iy we medeniyet hoquqi komitétining bu wehshiyliklerni étirap qilishi nahayiti muhim. Gerche bezide birleshken döletler teshkilatini shinjangdiki keng kölemlik wehshiylikning aldini élish üchün mahiyetlik ishlarni qilalmighandek hés qilsaqmu biraq hemme terepning oxshash awaz chiqirishi yenila intayin ehmiyetliktur. Men iqtisadiy, ijtima'iy we medeniyet hoquqi komitétining pat arida élip bérilidighan xitayni közdin kechürüsh yighinida zor tesir peyda qilalaydighan iqtidari barliqigha ishinimen”.

Melum bolushiche, iqtisadiy, ijtima'iy we medeniyet komitétning kün tertipige asasen, yighinning ikkinchi we üchinchi künliri yeni 15-16-féwral künliri xitayning ehwaligha qarap chiqilidiken.