Musteqil organlar kishilik hoquq kéngishide Uyghurlar heqqidiki endishilirini otturigha qoydi

Yaponiyediki musteqil organlardin “Xelq'araliq kesiplerni qollash jem'iyiti” (International Career Support Association) ge wekil bolup kelgen, kishilik hoquq pa'aliyetchisi shunichi fujiki (aldi ret soldin birinchi kishi) ependi Uyghurlar heqqide sözlewatidu. 2024-Yili 21-mart, jenwe

Birleshken döletler teshkilatining 55-nöwetlik kishilik hoquq kéngishi 26-féwral küni jenwede bashlan'ghanidi. Bu yighin mezgilide Uyghurlarning mesililiri herqaysi xelq'araliq kishilik hoquq organliri we hökümetler teripidin dawamliq otturigha qoyulmaqta.

21-Mart küni, 55-nöwetlik kishilik hoquq kéngishining 38-qétimliq yighini ötküzülgen bolup, bu yighinda herqaysi döletlerde saqliniwatqan kishilik hoquq mesililiri, az sanliqlar mesililiri we ijtima'iy mesililer nuqtiliq muzakire qilin'ghan. Yighinda bir qanche musteqil xelq'araliq organ Uyghurlar mesilisini kün tertipke ep kélip, kéngeshning diqqitige sun'ghan.

Bular arisida yaponiyediki musteqil organlardin “Xelq'araliq kesiplerni qollash jem'iyiti” (International Career Support Association) ge wekil bolup kelgen, kishilik hoquq pa'aliyetchisi shunichi fujiki ependi yighinda mexsus Uyghurlar heqqide söz qilghan. U mundaq dégen:

“Hörmetlik re'is ependi, biz bu yerde shinjangdiki Uyghurlargha dawamliq yürgüzülüwatqan sistémiliq kishilik hoquq depsendichilikliri heqqidiki endishilirimizni otturigha qoymaqchi. Xitay hökümiti rayon'gha kirishni cheklesh arqiliq, bu yerdiki sistémiliq kemsitish, keng kölemlik xalighanche tutqun we mejburiy emgek mesilisi heqqidiki doklatlarning musteqil tekshürülüshige tosqunluq qilmaqta. Biraq, musteqil organliri, zhurnalistlar we tetqiqatchilar teripidin otturigha chiqiriliwatqan zor pakitlar rayonda yüz bériwatqan sistémiliq kishilik hoquq depsendichiliklirining kishini chöchütidighan derijide ikenlikini körsitip turmaqta.”

Shunichi fujiki ependi sözini dawam qilip, xitayning kespiy téxnika terbiyelesh namidiki yighiwélish orunlirining emeliyette jaza lagérliri ikenlikini otturigha qoyghan. U mundaq dégen:

“Xitay hökümitining kespiy terbiyelesh namidiki orunliri jaza lagérlirigha oxshash ishleydu. Bu orunlarda kishiler ménge yuyushqa, mejburiy emgekke we medeniyet assimilyatsiyege uchrimaqta.”

Shunichi fujiki ependi sözi dawamida yene, b d t ning irqiy kemsitishni tügitish komitétining 2023-yili élan qilghan doklatigha asaslan'ghanda xitay hökümitining yene, keng kölemlik nazaret qilish, diniy adetlerge cheklime qoyush we mejburiy tughmas qilish wasitilirinimu qolliniwatqanliqini bildürüp, kishilik hoquq kéngishige töwendiki tekliplerni sun'ghan:

“Biz silerning xitay hökümitidin b d t kishilik hoquq mutexessislirini öz ichige alghan közetküchilerning shinjanggha tosalghusiz halda kirishige ruxset qilish, xalighanche qolgha élin'ghanlarni qoyup bérishni telep qilishinglarni؛ qiyin-qistaq, mejburiy emgek we medeniyet assimilyatsiyesi jinayiti üstidin etrapliq tekshürüsh élip bérishinglarni soraymiz”

Fujiki ependi herqaysi eza döletlergimu xitab qilip, ularni Uyghurlarning mejburiy emgiki bilen ishlepchiqirilghan mehsulatlarni import qilishni chekleydighan qanun chiqirishqa dewet qilghan we “Biz bu kéngeshni jiddiy heriketke ötüshke chaqirimiz. Chünki Uyghurlar mushu minutlardimu zulum chekmekte.” dep eskertken.

Yighinda yene, xelq'ara kechürüm teshkilati we xelq'ara kishilik hoquq mulazimiti we xelq'ara dinlar ara qatarliq teshkilatlarning wekillirimu Uyghurlar mesilisini tilgha alghan.

Xelq'ara kechürüm teshkilatining wekili yighindiki sözide “Kishilik hoquq kéngishidin kishilik hoquq aliy komissari ishxanisi 2022-yili élan qilghan doklatta otturigha qoyulghanlar heqqide iz qoghlap tekshürüsh ep bérish” ni telep qilghan. U yene, kishilik hoquq aliy komissarining rayondiki weziyet heqqide yéngi doklat bérishi lazimliqi we jawabkarliqni sürüshtürüshning yollirini izdishi lazimliqini” dégen.

“Xelq'ara dinlar ara” (Interfaith International) namliq teshkilatmu yighindiki sözide nuqtiliq halda xitay hökümitining Uyghurlargha qaratqan diniy bésimini eyibligen. Bu teshkilat wekili xitay hökümitining 2015-yili térrorluqqa qarshi turush qanunini maqullap, Uyghurlargha zerbe bergenlikini, diniy radikalliq nami bilen ularning normal diniy pa'aliyetlirige chekligenlikini bildürgen. U xitay hökümitining özi qol qoyghan xelq'araliq ehdinamiler boyiche Uyghurlar we tibetlerning diniy hoquqlirigha hörmet qilishi lazimliqini bildürgen we hemde musteqil tekshürgüchilerning rayonda tosalghusiz tekshürüsh ep bérishqa yol qoyushi lazimliqini eskertken.

55-Nöwetlik kishilik hoquq kéngishining yighinliri 5-aprél künigiche dawam qilidighan bolup, dunya Uyghur qurultiyi bu jeryanda jenwede her xil uchrishishlar we yandash pa'aliyetlerni uyushturush arqiliq Uyghurlar uchrawatqan irqiy qirghinchiliq we insaniyetke qarshi jinayetlirini pash qilghan.

Kishilik hoquq aliy komissari wolkér türkmu bu kéngeshning yighinida doklat bergende Uyghurlar mesilisini tilgha élip “Xitay hökümitini shinjangda we tibette yolgha qoyuwatqan we kishilik hoquqni depsende qiliwatqan qanun, siyaset we ijra'atlirini özgertishke” chaqirghanidi.